نوشتار حاضر، ابتدا به پژوهش درباره نام طفل شیرخوار امام حسین (ع) پرداخته و سپس به بررسى سن وى و نقد دیدگاه برخى منابع معاصر در این باره می‌پردازد. در ادامه به کیفیت شهادت این طفل و در پایان، به معرفى و نقد دیدگاه یکى از محققان معاصر درباره دو نفر بودن على اصغر و عبدالله پرداخته است.

این مقاله تلاش می‌کند با رویکردی توصیفی ـ تحلیلی به انواع گزارش‌ها و سبکشان در این حوزه بپردازد و با معرفی ویژگی‌های هر گونه، آفت‌های عمده و اصلی این عرصه را که سبب برداشتی ناصواب از روایت راستین عاشورا شده، بررسی نماید. آفت‌هایی نظیر تقطیع، برداشت‌های ناصواب و فرقه‌گرایانه، بی‌توجهی به اسناد و مبالغه سبب می‌شود روش‌ها و شیوه‌های اتخاذی در بر گرفتن عناصر تألیفی در حوزه مقتل‌نگاری مخدوش شود. بدیهی است وقتی مقتل پژوه به نوع و سبک تألیفی مقاتل و آسیب‌های آن‌ها توجه کند، می‌تواند براساس آن، به دور از کجاندیشی، تحلیلی صحیح از واقعه عاشورا ترسیم کند.

در میان گزارش‌های مورخان و محدثان اخبار عاشورا، گزارش‌های شیخ صدوق از این واقعه از آن رو شایان مطالعه و بررسی است که عمده گزارش بر جای‌مانده از مقتل وی، مبتنی بر اخبار امامان معصوم (ع)، به ویژه امام صادق (ع) است. پژوهش حاضر پس از ارائه شرح کوتاهی از زندگی و شخصیت علمی شیخ صدوق، به نقد و واکاوی سندی و محتوایی خبری طولانی از امام صادق (ع) درباره واقعه عاشورا از ابتدا تا فرجام آن، می‌پردازد.

فصاحت و بلاغت امیرالمؤمنین علی (ع) زبانزد دوران است و امام حسین (ع) نیز این زبان فصیح را از نیای خویش به ارث برده است؛ شخصیت بزرگواری که در ضدیت با ستم قیام کرد و با قلم شیوای خود به تنویر افکار مردم و بصیرت بخشی به آنان روی آورد. امام حسین (ع) اشعاری دارد که منسوب به ایشان است. درون‌مایه‌های سیاسی، اجتماعی، دینی، زهد و ماند آن محتوای غالب اشعار وی است. از مضامین ارزشمند اشعار امام حسین (ع) حکمت و موضوعات حکمی است؛ ایشان در نظم قصاید حکمی اسلوب سهل، ساده، واقع‌گرا و گاه مخیل بدیع را مطمح نظر قرار داده است تا بدین گونه صدق عاطفه خویش را با زبان شعری فصیح تعبیر نماید.

عبدالله بن جعفر بن ابی‌طالب از شخصیت‌های مشهور تاریخ اسلام و از اصحاب نزدیک امامان نخستین شیعه است. او رسول خدا (ع) را درک کرده و از آن حضرت نیز روایاتی نقل نموده است. عبدالله نزد مورخان شیعه و سنی از جایگاه والایی برخوردار است و از او با احترام یاد کرده‌اند. روایات فراوانی از او نقل شده است. با اینکه او از اصحاب خاص و نزدیک امام حسین (ع) و از چهره‌های برجسته هاشمی بود، ولی در قیام کربلا حضور نداشت. درباره علت حضور نداشتن او در قیام کربلا دیدگاه‌های گوناگونی وجود دارد که در نوشته حاضر، بررسی می‌شود.

واقعه عاشورا از جنبه‌های مختلفی بررسی و مطالعه شده و با این حال زوایای مبهمی از آن دغدغه پژوهشگران این عرصه است. از جمله این جنبه‌ها واکاوی هدف و فلسفه قیام حسینی است و رد یا اثبات آرای مطرح در این مسئله نیازمند فهم چگونگی این رویداد مهم خواهد بود. بخشی از این چگونگی به شناخت تجهیزات به کار رفته در این رخداد خونبار مربوط  می‌شود و دستیابی به کمّیت و کیفیت جنگ‌افزارهای موجود در اردوی حسینی می‌تواند شاهدی بر مقصد و مقصود جنگاوران باشد.

سلیمان بن صرد خزاعی از بزرگان و رهبران شیعه عراق و از اصحاب و یاران نزدیک امامان نخستین شیعه است که در بیشتر حوادث سیاسی، به ویژه جنگ‌های دوران امام علی (ع) و امام حسن (ع) در کنار امامان حضور داشته و سابقه درخشانی از خود به جای گذاشته است. وی با اینکه طلایه‌دار نهضت دعوت از امام حسین (ع) برای آمدن به عراق است، اما خود در حادثه عاشورا غایب بوده است. درباره علت غیبت او در حادثه عاشورا همواره دیدگاه‌ها و احتمال‌هایی مطرح بوده است که در این نوشتار به نقد و بررسی آن‌ها پرداخته می‌شود.

دیری است درباره محل شهادت امام حسین (ع) مقتلی زبانزد میان عوام شده که به گودال یا «گودال قتلگاه» شهرت یافته است. چنان‌چه منابع تاریخی و حدیثی متقدم و معتبر شهادت داده‌اند، شهادت امام حسین (ع) در مکانی غیر از آنچه امروزه در لسان عموم جای گرفته اتفاق افتاده است. بی‌گمان اعتقاد به چنین امری لوازم را به دنبال خواهد داشت و به نظر می‌رسد یکی از این لوازم، بُعد عاطفه است که منابع و مقاتل متأخر آن را به این عصر به ارمغان آورده‌اند. اختلاف تعابیر، وجود لغات غریب در روایات و پرداختن به احادیث ضعیف را می‌توان از جمله عواملی دانست که سبب شده چنین تعبیری وارد حوزه عاشورا شده و به تبع، منشأ اعتقادی بی‌پایه در میان عوام شود.

سروش محلاتی در گفتاری زیر عنوانِ «امکان یا امتناع مذاکره با دشمن در سیاست انقلابی امام حسین (ع)»، با استناد به گفت­ و­گوی امام حسین (ع) و عمر ­بن ­سعد در کربلا، تلاش کرده است تا ثابت کند: «امام حسین (ع) با انجام ملاقات‌هایی در کربلا، به دنبال مذاکره و توافق (با یزید) بود تا جلوی جنگ گرفته شود.» نوشتار حاضر نقدی تاریخی بر دیدگاه اوست. گفتار وی با وجود امتیازاتی همچون تفکیک ابعاد مسئله، بحث تفصیلی در بعد تاریخی و گردآوری آرای کم‌شناخته شده از بزرگان، دارای کاستی‌های مهمی در دو بخش روشی و محتوایی است. این کاستی‌ها از نظر روشی، نقل یک سوی تاریخ و تکیه ناروا بر آرای بزرگان  و از نظر محتوایی، بی‌توجهی به انگیزه جعل و روند اشاعه پیشنهاد­های منتسَب به امام (ع)، ترجمه نادرست بخش مهمی از گزارش مورد استناد ، نادیده انگاری بیعت‌خواهیِ یزید و بی‌توجهی به مبانی و اهداف قیام امام (ع)  و ارائه تصویری مبهم از آن است.

واقعه عاشورا، از رویدادهای مهم تاریخ مسلمانان است. شهادت فرزند خردسال امام حسین (ع) ، از حوادث بزرگ آن روز به شمار می‌آید. در گزارش‌های تاریخی در مورد نام، سن و چگونگی شهادت وی ، اختلاف زیادی وجود دارد؛ موضوعی که در گستره زمانی آغاز تا پایان قرن پنجم مورد بررسی قرار نگرفته است