عاشورا نقطه عطف تاریخ اسلام و تشیع است و پژوهش در همه زوایای آن لازم و ضروری به نظر می‌رسد. اما آن چه بیش از همه اهمیت دارد، شناخت هدف امام حسین (ع) از این حرکت است. در این راستا بررسی دقیق سخنان و دیدگاه ایشان درباره آینده و مهدویت و چشم اندازی که برای جهان مطرح می‌فرماید، ضروری می‌نماید. 

شمر بن ذی‌الجوشن یکی از افرادی است که در جریان قیام امام حسین (ع) مرتکب جنایاتی شد و نام  به بدنامی و بدفرجامی به‌عنوان قاتل امام حسین (ع) در تاریخ ثبت‌شده است. ‌این فرد دارای فراز و فرودهای شخصیتی است. نوشتار پیش رو با روش توصیفی و شیوه کتابخانه‌ای به شخصیت‌شناسی وی و نقش او در جنایات و مصائب کربلا به‌ویژه روز عاشورا پرداخته است.

در این نوشتار، تحول صورت گرفته در فهم روایت «انا قتیل العبره» و کارکردهای گریه بر امام حسین (ع) در دوره معاصر (سده‌های 13-14 قمری) نسبت به دوره متأخر تاریخ اسلام (سده‌های 10-12 قمری) با استفاده از مفهوم «گفتمان» مورد بررسی قرار گرفته است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که تحول در اندیشه سیاسی شیعه در دوران معاصر، موجب شده است که گریه بر اباعبدالله (ع)  که در دوره متأخر، غالباً عاملی برای کسب ثواب و آمرزش گناه دانسته می‌شد، بیشتر عاملی برای مبارزه با ظلم و بیداد تلقی شود.

به نظر می‌رسد نام اصلی حضرت، فاطمه بوده باشد؛ چون از یک‌سو امام حسین (ع) به نام‌های پدر و مادر خویش یعنی علی و فاطمه بسیار علاقه‌مند بود و همه فرزندان پسر خود را علی (علی‌اکبر، علی اوسط، علی‌اصغر) و همه دختران خود را فاطمه نامید. از سوی دیگر، نام رقیه در منابع تاریخی بسیار به ندرت به چشم می‌خورد.

اعتقاد به وحدانیت حق‌تعالی به عنوان اصلی‌ترین و بنیادی‌ترین عقیده در دیدگاه امام حسین (ع)، سبب می‌شود قیام عاشورا نه تنها جنبشی سیاسی-اجتماعی، بلکه قیامی ‌اعتقادی با محوریت توحید تلقی شود. باور توحیدی امام حسین (ع) در خطابه‌ها، مکاتبات و رفتار ایشان از ابتدای شکل‌گیری قیام از مدینه تا کربلا منعکس شده است. این باور توحیدی دارای آثار و نتایجی آشکاری در قیام آن حضرت است. نوشتار حاضر با روش تحلیلی - توصیفی و شیوه کتابخانه‌ای به بررسی آثار و نتایج توحید باوری در قیام امام حسین (ع) می‌پردازد.

در این نوشتار حدیث معروف منسوب به امام حسین (ع) «إِنَّمَا خَرَجْتُ لِطَلَبِ الْإِصْلَاحِ ...» ازاین‌جهت بررسی‌شده که آیا متن آن حاکی از قصد امام حسین (ع) برای اصلاح در دین است یا اصلاح در امت؟ نگارنده به این نتیجه رسیده که این حدیث نه از حیث سندی اعتبار دارد و نه محتوای آن قابل‌پذیرش است و اگر کسی ازلحاظ سندی تساهل کند و آن را بپذیرد، باید بخش پایانی آن را که تأیید خلافت ابوبکر و عمر و عثمان است، نیز بپذیرد و یا آن قسمت را جعلی بداند، لکن در صورت پذیرش نیز اصلاح مطرح‌شده در حدیث اصلاح در امت است نه اصلاح در دین.

در منابع روایی، گزارش‌ها و روایاتی وجود دارد مبنی بر این‌ که امام حسن و امام حسین (ع) تفاوت‌هایی اساسی با هم داشتند؛ به گونه‌ای که این تفاوت‌ها در جهت‌گیری‌ها و اهداف هر یک از آن دو امام، تأثیر به سزایی داشته است. این روایات، امام حسن (ع) را شبیه به پیامبر (ص) و امام حسین (ع) را شبیه به امام علی (ع) می‌دانند و یا امام حسن (ع) را به پیامبر (ص) و امام حسین (ع) را به امام علی (ع) نسبت می‌دهند. به همین ترتیب، امام حسن (ع) روحیه صلح‌طلبی داشته و امام حسین (ع) دارای روحیه قیام و مبارزه بوده‌اند هر چند که  تفاوت بین عقیده و خصوصیات حسنین (ع) به عنوان دو امام، قابل اثبات نیست و متوسلان به آن، دلیل استواری در این قضیه ندارند و تراکم ادله و شواهد، خلاف آن را ثابت می‌کند.

غالب مفسران شیعه و اهل سنت در آیه «وَ فَدَیناهُ بِذِبحٍ عَظیمٍ» گفته‌اند که مراد از «ذبح عظیم»، «کبش» «قوچ» است و در قرآن وصف عظیم در چند مورد بیشتر به کار برده نشده؛ برای خدا «رَبِّکُم عَظیم»، برای قیامت «نَبَأٌ عَظیم»، برای عرش خدا «العَرشِ العَظیم» . سرانجام برای اخلاق پیامبر (ص) «خُلُقٍ عَظیم» به‌کار رفته است. به‌نظر می‌رسد برخی از عالمان و مفسران با چنین پرسشی در ذهن خود مواجه شده‌اند که چگونه قربانی کردن گوسفند، ذبح عظیم است؟ از این‌رو، تأویلات گوناگونی را بر اساس روایات ذکر نموده‌اند. در این پژوهش تلاش شده است به روش تحلیلی ضمن بررسی اصل مسئله، مراد اصلی «ذبح عظیم» تبیین شود که آیا منظور از این قربانی امام حسین (ع) است؟

پژوهش حاضر در دو مقطع کلى به شناسایى و معرفى مقاتل و نگاشته‌ هاى مربوط  به تاریخ عاشورا از آغاز تا عصر حاضر مى ‌پردازد. در دو شماره پیشین، به مقطع نخست آن، پرداخته شد و گفته شد که مقطع اول از دو بخش سامان یافته است: بخش اول به شناسایى و معرفى فهرست‌‌وار مقاتل از آغاز تا قرن هفتم اختصاص یافته و در بخش دوم، به معرفى توصیفى آثار موجود در تاریخ عاشورا تا قرن هفتم، پرداخته شده است. در این شماره، ادامه این نوشتار که به مقطع دوم پرداخته، ارائه می‌شود.

پژوهش حاضر در دو مقطع کلی به شناسایی و معرفی مقاتل و نگاشته‌‌های مربوط به تاریخ عاشورا از آغاز تا عصر حاضر می‌پردازد. در مقطع نخست در دو بخش سامان یافته که در بخش اول آن به شناسایی و معرفی فهرست‌وار مقاتل از آغاز تا قرن هفتم پرداخته و در بخش دوم، آثار موجود در تاریخ عاشورا تا قرن هفتم به صورت توصیفی معرفی شده است. اما مقطع دوم که درباره مقاتل و نگاشته‌‌های قرن هشتم تا چهاردهم است، نیز شامل دو بخش است. در بخش نخست، پس از بیان یک مقدمه، به شناسایی و معرفی چند اثر مهم از قرن هشتم تا عصر حاضر پرداخته و در بخش دوم مهم‌ترین آثار قرن‌های اخیر که نقش بسزایی در تحریف و ارائه گزارش نادرست و جعلی و در برخی موارد، افسانه‌ای، درباره قیام عاشورا داشته‌‌اند، شناسایی و معرفی شده است.