به راستی چرا امام با مردم مدینه در حرکتی که می‌توانست انتقامی علیه حاکمیت مستبدانه یزید و راهی برای تسکین آلام گذشته باشد، شرکت نکرد و حتی به تایید آنان نیز نپرداخت و از آن بالاتر، با رفتاری رازآلود، به درخواست مروان بن حکم که خود یکی از افراد مورد کینه و تعقیب مدنیان بود، پاسخ گفت و از خانواده‌اش حمایت کرد؟

از این نامه‌ها می‌توان برای مشخص کردن فضای عمومی عصر امام حسین (ع) و محدودیت‌هایی که حکام وقت اعمال کرده بودند، مشکلات و معضلات و دغدغه‌های فکری، فرهنگی و سیاسی امام (ع) استفاده کرد.

فرهنگ غنی شیعه در توسل به اهل‌بیت (ع) با دعا و ارتباط عاطفی در غالب گریه بر مصیبت امام حسین (ع)، یکی از نعمت‌های خداوند متعال است. گریه بر آن حضرت، ریشه در قرآن و روایات اهل‌بیت (ع) دارد و در جهت پیشبرد اهداف اسلام، تربیت و تعالی روح انسان‌ها یک هنر خدادادی است

قیام امام حسین (ع) از مهم‌ترین حوادث تاریخ اسلام به شمار می‌رود. این قیام طی قرن‌های متمادی علاوه بر پیروان مکتب اهل بیت (ع)، همواره مورد توجه مذاهب مختلف قرار داشته است. نهضت امام حسین (ع) به سبب وجود اهداف متعالی و الهی که در باطن خود دارد، نه‌تنها به عنوان الگوی انقلاب‌های شیعی بلکه نقطه عطفی جهت خیزش قیام‌های ضد ستمگری در سایر ادیان و مذاهب به شمار می‌رود. مطرح بودن بزرگی مقام و جایگاه امام حسین (ع) به عنوان فرزند پیامبر (ص) در منابع اهل سنت، سبب شده که بیشتر اندیشمندان و علمای بزرگ آنان نسبت به وقایع سال 61 هجری، واکنش نشان داده و جهت‌گیری‌های روشن و آشکاری نسبت به این واقعه داشته باشند. دیدگاهی که همواره با صراحت تمام، نسبت به نفی کردار جنایت‌پیشه، طعن و لعنت قاتلین کربلا همراه بوده است. اگرچه این نظر با مخالفت معدودی از ایشان مواجه شده اما با دقت در اندیشه بیشتر بزرگان اهل سنت در مورد شخصیت قاتلان کربلا، این حادثه به عنوان رویدادی تلخ و ظالمانه علیه خاندان پیامبر (ص) مورد واکاوی قرار گرفته است.

موضوع زیارت حضرات معصومین (ع)، یکی از مصادیق اصلی توسل و تقرب‌جویی بندگان برای رسیدن به هدف آفرینش و معرفت الهی است. از میان زیارت‌های متعدد منسوب به امام حسین (ع)، زیارت اربعین به عنوان میثاق ولایی شیعیان و نشانه مومنان واقعی مورد عنایت ویژه واقع شده است. همچنین در کتب روایی شیعه، زیارت‌نامه‌ای معتبر برای روز اربعین، از سوی امام صادق (ع) صادر شده است که تعمق و بررسی بیشتر محتوای آن، اهداف قیام و صفات و شخصیت جامع امام حسین (ع) را به عنوان خلیفه الله نمایان‌تر می‌سازد.

مراسم پیاده‌روی و زیارت اربعین یکی از مهم‌ترین کانون‌های تربیتی انسانِ آزادی خواه است. این پژوهش با روش توصیفی-تحلیلی به این سوال اساسی پاسخ می‌دهد که زیارت اربعین در تربیت فردی و اجتماعی زائران چه تأثیری دارد؟ از مهم‌ترین آثار زیارت اربعین در تربیت فردی زائر، خودسازی و تهذیب نفس، ایجاد آرامش درونی، تمرین صبر و استقامت، خودباوری، الگودهی و الگوپذیری، افزایش عشق و مهرورزی، تقویت دین‌داری و شکرگذاری از نعمت‌هاست.اربعین در بعد تربیت اجتماعی نیز می‌تواند در ایجاد همبستگی، تحقق امت واحده اسلامی، ایجاد شور و شعور سیاسی، توجه به امر به معروف و نهی از منکر و تبلور مفاهیم اخلاقی مانند تعاون، همدلی، ایثار و از خود گذشتگی، انفاق، بخشندگی، روحیه ظلم ‌ستیزی و استقامت تأثیرگذار باشد.

امام حسین (ع) در وصف یارانش می‌فرماید: «من اصحابی باوفاتر و بهتر از اصحاب خود نمی‌شناسم». این ستایش امام (ع)، منزلت بی‌بدیلی به آنان بخشیده است. نگارنده در پرتو این سخن سیدالشهدا (ع)، با رویکرد تاریخی و روش توصیفی- تحلیلی به بررسی عملکرد اصحاب آن حضرت پرداخته و چنین نتیجه گرفته است که آن بزرگواران در شب عاشورا یک‌صدا از امام حسین (ع) حمایت کرده و وفاداری‌شان را اعلام کردند؛ سپس در روز عاشورا و صحنه نبرد، وعده‌هایشان را در عمل تحقق بخشیدند. آنان با عشق و اخلاص به عرصه نبرد رفتند و حتی در رفتن به میدان جنگ از یکدیگر سبقت گرفتند. چنین رفتار فداکارانه یاران سیدالشهدا، آنان را اسوه‌های وفاداری و الگوهای فداکاری ساخته و نام و یادشان را جاودانه کرده است.

حضرت عباس (ع) یکی از شخصیت‌های برجسته قیام امام حسین (ع) و برادر بزرگوار سالار شهیدان است و همواره مورد احترام و تکریم امامان شیعه (ع) بوده است. گواه این سخن، زیارت‌نامه حضرت عباس (ع) روایت شده در منابع معتبر کهن همچون کامل الزیارات ابن قولویه و المزار مشهدی از امام صادق (ع) است. برای شناخت شخصیت والای حضرت ابوالفضل (ع) لازم است زیارت‌نامه ایشان تحلیل شود. نوشتار حاضر با روش توصیفی- تحلیلی و شیوه کتابخانه‌ای و با تحلیل اعتقادی مهم‌ترین مولفه‌های این زیارت‌نامه نشان داده است که نور معرفت الهی به قلب آن حضرت تابیده و ایشان به درجه مومن حقیقی رسیده‌اند. ثمرات و برکات این ایمان واقعی در گفتار و رفتار آن حضرت نمایان گشته و شایسته دریافت سلام خداوند، ملائکه، انبیاء و اولیای الهی شده است. او تسلیم اوامر الهی و ولی خدا، امام حسین (ع) بود و مومنان بر این امر شهادت می‌دهند. قاتلان او تا قیامت ملعون خداوند، ملائکه و اولیاء الهی خواهند بود و این که قمر بنی‌هاشم از جمله رجعت کنندگان زمان ظهور خواهد بود.

قاسم یکی از فرزندان امام حسن مجتبی است که در کربلا به شهادت رسید. این پژوهش چگونگی مبارزه و شهادت آن حضرت را در منابع کهن بررسی کرده و به این نتیجه دست یافته که او دومین پسر شهید امام حسن در کربلا است. وی از نظر سنی کوچک بوده و نوجوان توصیف شده است. قاسم برای مبارزه با دشمن از امام حسین اجازه خواست ولی امام نخست امتناع ورزید تا با اصرار وی مواجه شد و سرانجام اجازه داد. او در میدان نبرد توسط عمر بن سعد اَزدی به شهادت رسید. درباره آن حضرت برخی گزارش‌های بی‌سند نیز شهرت یافته است مانند این که 1- وی درباره مرگ گفت: «اَحلی من العسل»؛ 2- بدن او زیر سم اسب‌ها پایمال شد؛ 3- امام حسن تعویذی در بازویش بسته بود که توصیه به یاری حسین می‌کرد و سرانجام به عروسی او منتهی شد. این گزارش‌ها در این تحقیق مورد بررسی و نقد قرار گرفته است. روش پژوهش توصیفی-تحلیلی با رویکرد تاریخی است.

با سقوط دولت آل بویه (حک: 334-447 ه.ق.) و به قدرت رسیدن سلجوقیان (حک: 431-590 ه.ق.) برگزاری آیین‌های عاشورایی، علی‌رغم سخت‌گیری‌های هیئت حاکمه در نیمه اول عصر سلجوقی، همچنان در میان امامیه استمرار داشت، و در منابع تاریخی کم و بیش گزارش شده است. پژوهش حاضر به آیین‌های عاشورایی عصر سلجوقی، زمینه‌ها و فرصت‌های مانایی و برگزاری مراسم عاشورا، گونه‌های عزاداری امام حسین (ع)، عزاداری سنیان حنفی و شافعی، عزاداری زنان، مناقب‌خوانی، مرثیه‌سرایی و تعزیه پرداخته است. یافته‌های پژوهش با تکیه بر روش توصیفی‌-تحلیلی نشان می‌دهد که زمینه‌ها و فرصت‌هایی در دوره سلجوقی وجود داشته که سبب مانایی آیین‌های عاشورایی بوده است. آیین‌های عاشورایی، و زمینه‌ها و فرصت‌هایی  که موجب استمرار این آیین‌ها شده، هدف این پژوهش است. آیین‌های عاشورایی در این عصر خودجوش بوده است. هر زمان که شیعیان اوضاع و احوال سیاسی مناسب و فرصت مناسبی می‌یافتند، در ایام محرم، به‌ویژه روز عاشورا، آیین‌های عزاداری مخصوص امام حسین (ع) برپا می‌کردند. همان آیین‌های عاشورایی که در عصر آل بویه وجود داشته، در این دوره هم کمابیش وجود داشته و منقطع نشده است.