مقدمه

شاید یکی از نقاط مبهم تاریخ تشیع؛ شرح احوال و سرگذشت ذریه رسول خدا (ص) است که بواسطه عوامل مختلفی از جمله تحریف تاریخ، تشابه نام‌ها و القاب و بسیاری عوامل دیگر در هاله‌ای از ابهام مانده و با وجود روایات متعدد و کتب مختلفی که در طول تاریخ در این زمینه به رشته تحریر درآمده اما همچنان بسیاری از مقاطع تاریخی و شخصیت‌های بزرگ تشیع ناشناخته مانده است.

 حضرت رقیه (س) فرزند امام حسین (ع) از جمله ستاره‌های درخشان خاندان رسول خداست که با وجود اقوال مختلف در بیان شرح حال ایشان اما نقاط مبهمی در خصوص نام، تاریخ ولادت، سن و سرگذشت آن بانوی مجلله وجود داد. این اثر در پی بررسی سرگذشت آن حضرت و ذکر نام ایشان به نام رقیه در منابع تاریخی و رسیدن به نتیجه‌ای روشن درباره  ابعاد زندگی حضرت رقیه (س) در منابع تاریخی است.

به نظر می‌رسد حضرت رقیه (س) دختر ام ‌اسحاق باشد که در سال پنجاه‌ وهفت هجری در مدینه به دنیا آمده و در واقعه عاشورا چهار سال داشته و محل دفن ایشان در دمشق باشد.

درباره حضرت رقیه (س) در ایام محرم و سالروز وفات ایشان صحبت می‌شود؛ چون در این‌باره به صورت جزئی در کتاب‌های مخصوص به امام حسین (ع) نوشته شده و از طرفی دشمنان اهل‌بیت (ع) درباره دختر اباعبدالله شبهه‌هایی متعدد مطرح می‌کنند. این تحقیق بر آن شده است که بیانی روشن از سرگذشت آن حضرت ارائه دهد.

درباره این موضوع به طور عام در مقتل‌های مربوط به امام حسین (ع) از جمله مقتل ابومخنف، لهوف سید بن طاووس و... مطالبی به صورت جزئی یافت می‌شود؛ اما به صورت خاص و مستقل، تألیفی درباره حضرت نوشته نشده است.

 

نام اصلی حضرت رقیه (س) در منابع تاریخی

درباره نام آن حضرت، دو دسته منابع تاریخی وجود دارد:

1. دسته‌ای از منابع که به ذکر نام و سرگذشت ایشان نپرداخته‌اند عبارت‌اند از: مقتل ابومخنف، نوشته لوط بن یحیى بن سعید؛ واقعه کربلا، نوشته علی نظری منفرد؛ سوگنامه لهوف، سید بن طاووس؛ امام حسین (ع) شهید فرهنگ پیشرو انسانیت، نوشته محمدتقی جعفری تبریزی؛ جایگاه اهل‌بیت در جهان آفرینش، نوشته علی‌اکبر بابا‌زاده و اسرار خاندان آل محمد، نوشته سلیم بن قیس هلالی.

2. دسته‌ای دیگر که به سرگذشت ایشان به طور مختصر پرداخته‌اند. مطالب آن‌ها از قرار ذیل است:

الف) در برخی کتب تاریخی، برای امام حسین (ع) شش فرزند ذکر شده است و ترتیب این اسامی ‌بدین قرار است: علی بن الحسین الاکبر، علی بن الحسین الاصغر، جعفر، عبدالله، سکینه، فاطمه. شیخ مفید در «الارشاد» و ابن شهرآشوب در «مناقب» آورده‌اند:

«و کان الحسین (ع) سته اولاد: علی ابن الحسین الاکبر قتل مع ابیه بالطف...»؛ (مفید، 1413: 2/135؛ ابن شهرآشوب، بیتا: 4/ 123)

و همانا برای حسین (ع) شش فرزند بود: علی بن الحسین اکبر که به همراه پدر در کربلا کشته شد... .

ب) در دسته‌ای دیگر از منابع، تعداد فرزندان امام حسین (ع) 9 تن ذکر کرده‌اند که درباره ذکر ترتیب این اسامی ‌اختلاف است:

1. دسته‌ای 9 تن را این چنین نام برده‌اند: علی‌اکبر، علی اوسط، علی‌اصغر، محمد، عبدالله، جعفر، زینب، سکینه و فاطمه (اربلی، 1427: 2/25).

2. دسته‌ای دیگر از منابع نیز فرزندان را به این صورت نام برده‌اند: علی‌اکبر شهید، علی اوسط، علی‌اصغر، محمد، عبدالله، جعفر، سکینه، فاطمه، زینب (ابن شهرآشوب، 1376: 77).

ج) دسته‌ای دیگر از منابع ده نفر را به این ترتیب نام برده‌اند: علی‌اکبر، علی‌اصغر، عبدالله، جعفر، ابراهیم، محمد، فاطمه، سکینه، زینب، ام‌کلثوم. نیز می‌گویند: «از فرزندانش جز زین‌العابدین، فاطمه، سکینه و رقیه باقی نماندند» (ابن فندق، 1385: 1/349 -350).

د) به جز این اسامی، فرزندان دیگری در برخی نقل‌های نادر، به امام حسین (ع) منسوب‌اند، از قبیل: عمرو (ابن حیون، 1409: 5/448؛ دینوری، 1368: 259-261)، ابوبکر[1] (ابن‌مهنا، 1379: 266)؛ زید و حمزه ( ابن شهرآشوب، 1376: 4/113).

آیت‌الله ری‌شهری دراین‌باره می‌نویسد:

«احتمال تصحیف یا اشتباه با فرزندان امام حسن (ع) و نیز تعدد نام برخی فرزندان، بسیار است.» (محمدی ری‌شهری، 1391: 1/ 149)

پس از تحقیق و بررسی به نظر می‌رسد نام اصلی حضرت، فاطمه بوده باشد؛ چون از یک‌سو امام حسین (ع) به نام‌های پدر و مادر خویش یعنی علی و فاطمه بسیار علاقه‌مند بود و همه فرزندان پسر خود را علی (علی‌اکبر، علی اوسط، علی‌اصغر) و همه دختران خود را فاطمه نامید. از سوی دیگر، نام رقیه در منابع تاریخی بسیار به ندرت به چشم می‌خورد. ازاین‌رو نام دختر خردسال امام حسین (ع) فاطمه بوده و مادرش ام اسحاق دختر طلحه بن عبدالله تیمیه است؛ همچنان که اربلی می‌نویسد:

«... و فاطمه بنت الحسین و امها ام اسحاق بنت طلحه بن عبدالله تیمیه». (اربلی، 1427: 2/250)

شیخ عباس قمی ‌می‌گوید:

... و فاطمه دختر حسین و مادرش ام اسحاق دختر طلحه بن عبدالله تیمیه. (قمی، 1379: 1/462)

شیخ مفید در «الارشاد» درباره مادر ایشان نوشته است که پیش‌تر همسر امام حسن مجتبی (ع) بود و پس از شهادت ایشان و به وصیت امام حسن (ع) به عقد امام حسین (ع) درآمد (مفید، 1413: 2/138).

 

ولادت حضرت

درباره سال و محل ولادت آن حضرت در منابع تاریخی چیزی به ثبت نرسیده است، مگر در یک مورد که ولادت ایشان را بین سال پنجاه ‌وهفت و پنجاه‌ وهشت هجری در مدینه ذکر کرده‌اند. (ربانی خلخالی، 1379: 219).

سن حضرت

درباره سن حضرت نیز در منابع تاریخی اختلاف است:

1. برخی ایشان را سه ساله معرفی کرده‌اند (طریحی، بی‌تا: 136؛ شاه‌عبدالعظیمی، 1411: 179) و سال ولادت ایشان را سال پنجاه‌ وهشت دانسته‌اند.

2. برخی ایشان را چهار ساله دانسته‌اند (طبری، 1426: 2/ 179) و بر این باورند که آن حضرت در سال پنجاه‌ وهفت به دنیا آمده است.

پس از عمادالدین طبری در کتاب «کامل بهایی»، ملاحسین واعظ کاشفی در «روضه الشهدا» که نسبت به کامل بهایی کتابی ضعیف‌تر است - مطالب طبری را با تفصیلی بیشتر مطرح می‌کند؛ اما همچنان نامی ‌از کودک نمی‌برد و او را چهارساله ذکر کرده و محل وفاتش را کوشک (کاخ) یزید می‌داند (واعظ کاشفی سبزواری، 1372: 87؛ محمدی ری‌شهری، 1391: 1/149).

با توجه به آنکه منابع ذکر شده در مورد دوم قدیمی‌ترند و کامل بهایی مربوط به قرن هشتم و روضه الشهدا مربوط به قرن دهم هجری هستند، نتیجه می‌گیریم که حضرت در زمان وفات، چهارساله بوده است.

 

ذکر نام رقیه در منابع تاریخی

درباره ذکر نام رقیه در منابع تاریخی چهار مورد وجود دارد:

1) در قرن دوم شخصی به نام سیف بن عمیره نخعی از اصحاب برجسته امام صادق (ع) و امام کاظم (ع) قصیده زیبایی سروده است که در آن قصیده به طور صریح نام رقیه آمده است:

و َسکینَهُ عَنْها السَّکینَهُ فارَقَتْ	لَمَّا اَبتَدَیتَ بِفُرقَهِ وَتَغَیرِ
وَ رُقَیهُ رَقَّ الْحَسُودُ لِضَعْفِها	وَ غدا لِیعْذِرَهَا الَّذِی لَمْ یعْذَرُ...[2]

           

2. صاحب کتاب «انوارالمجالس» در بحث خرابه شام می‌گوید:

«تذکرت غرباء خرابه الشام، اولم یکن اهل‌البیت الذین هم خیرالانام غرباء فی خرابه الشام؟ اولم تکن سکینه و رقیه طفلتی الحسین (ع)؟» (ارجستانی، 1374: 160)

از غریبان خرابه شام به خاطرم رسید. مگر اهل‌بیت خیر الانام، در خرابه شام غریب نبودند؟ یا سکینه و رقیه، طفل حسین نبودند؟

3) در کتاب «الایقاد» با صراحت نام کودک، رقیه و سن او سه ساله آمده است:

«کان للحسین (ع) بنت صغیره یحبها وتحبه، وقیل: کانت تسمى رقیه، وکان عمرها ثلاث سنین، وکانت مع الاسرى فی الشام.» (طبرسی، 1426: 2/179)

4) در کتاب «شعشعه الحسینی» چنین می‌خوانیم:

منقول است که طفلی از حضرت امام حسین (ع) در خرابه شام، از دیدن سر پدر بزرگوارش از دنیا رفت، ولیکن در نام او اختلاف است که زبیده یا رقیه یا زینب یا سکینه بوده باشد. (یزدی خراسانی، بی‌تا: 2/171)

در «ریاض الاحزان» آمده است که نام آن دختر فاطمه بوده است (قزوینی، 1305: 306).

بیشتر منابع نام رقیه به نقل از کامل بهایی آورده‌اند ولی براساس تحقیق نگارنده، در کتاب مذکور، نام رقیه وجود ندارد. متن کامل بهایی چنین است:

«در حاویه آمد که زنان خاندان نبوت در حالت اسیری، حال مردان که در کربلا شهید شده بودند، بر پسران و دختران ایشان پوشیده می‌داشتند و هر کودکی را وعده‌ها می‌دادند که پدر تو به فلان سفر رفته، بازمی‌آید. تا ایشان را به خانه یزید آوردند. دخترکی بود چهارساله. شبی از خواب بیدار شد و گفت: پدر من حسین کجاست؟ این ساعت او را به خواب دیدم سخت پریشان. زنان و کودکان جمله در گریه افتادند و فغان از ایشان برخاست. یزید خفته بود؛ از خواب بیدار شد و حال تفحص کرد. خبر دادند که حال چنین است. آن لعین در حال گفت که بروند و سر پدر او را بیاوردند و در کنار او نهند. ملاعین سر بیاورند و در کنار آن دختر چهارساله نهادند. پرسید: این چیست؟ ملاعین گفت: سر پدر توست. آن دختر بترسید و فریاد برآورد و رنجور شد و در آن چند روز، جان به حق تسلیم کرد.» (طبری، 1436/ 2/179)

همچنین برخی منابع از ذکر نام رقیه در لهوف سید بن طاووس خبر داده‌اند، ولی تحقیقات نگارنده نشان می‌دهد این نام در متن عربی این کتاب نیست و تنها در ترجمه فارسی محمد طاهر دزفولی آمده است.

 

وفات حضرت

درباره وفات آن حضرت، همه منابع اتفاق‌نظر دارند و سال وفات ایشان را ماه صفر سال 61 هجری نوشته‌اند؛ اما این‌که در کدام روز از ماه صفر، محل اختلاف است:

1. دسته‌ای از منابع، روز وفات آن حضرت را پنجم صفر ذکر کرده‌اند (نیشابوری، 1389: 34)

2. دسته‌ای دیگر، 10 صفر دانسته‌اند (ربانی خلخالی، 1377: 219).

اما در منابع تاریخی معتبر، درباره تاریخ دقیق وفات آن حضرت به زمانی مشخص اشاره نشده است؛ بنابراین می‌توان گفت وفات ایشان در ماه صفر سال 61 ق رخ داده، ولی درباره این‌که در کدام روز از ماه صفر، به سبب غیر معتبر بودن هر دو دیدگاه، تاریخ دقیقی در دست نیست.

 

محل وفات حضرت

درباره محل وفات آن حضرت دو دیدگاه وجود دارد:

1. برخی منابع، آن را خرابه شام ذکر کرده‌اند:

«... منقول است که طفلی از حضرت امام حسین (ع) در خرابه شام، از دیدن سر پدر بزرگوارش از دنیا رفت». (یزدی خراسانی، بی‌تا: 2/171؛ ارجستانی، 1374: 161)

2. دسته‌ای دیگر از منابع، محل وفات ایشان را خانه یزید بیان کرده‌اند:

«روایت شده که وقتی آل الله و آل‌ رسول او در شهر شام بر یزید وارد شدند، وی خانه‌ای را به آن‌ها اختصاص داد و آن‌ها در آن، به سوگواری پرداختند». (طریحی، بی‌تا: 136؛ طبری، 1436/ 2: 179)

به نظر می‌رسد از آنجایی‌که منابع ذکرشده در دیدگاه دوم  به سبب قدمت  معتبرند، وفات حضرت در خانه یزید رخ‌داده است.

 

چگونگی وفات حضرت

درباره چگونگی وفات نیز دو دیدگاه وجود دارد:

1. بلافاصله با دیدن سربریده پدر جان داد:

سری دید در آن طبق نهاده، آن سر را برداشت و نیک در آن نگریست. سر پدر خود را بشناخت. آهی از سینه برکشید و روی در روی پدر مالید و لب خود بر لب وی نهاد و فی الحال، جان شیرین بداد. (طریحی، بی‌تا: 136؛ واعظ کاشفی سبزواری، 1382: 389)

2. چند روز پس از دیدن سر بریده پدر از دنیا رفت (طبری، 1426: 2/ 179).

منابع ذکر شده در هر دو دیدگاه مربوط به قرن ششم و هشتم هجری هستند، ولی ازآنجا که منبع ذکر شده در دیدگاه دوم قدیمی‌ترند، باید پذیرفت که حضرت رقیه (س) چند روز پس از دیدن سر بریده پدر وفات کرده است.

بنابراین وفات آن حضرت، در ماه صفر سال 61 هجری، در خانه یزید و چند روز پس از دیدن سر بریده پدر بزرگوارش بوده است.

 

مدفن حضرت

نویسنده کتاب «اعیان الشیعه» درباره مدفن ایشان می‌نویسد:

«رقیه بنت الحسین (ع) ینسب الیها قبر و مشهد مزور بمحله العماره من دمشق، الله اعلم؛ (امین، 1403: 7/ 34) رقیه دختر حسین (ع) قبری به او منسوب است و مشهدی که در محله العماره دمشق زیارتگاه است. خدا به درستی آن آگاه‌تر است.»

نخستین سند درباره قبرکنونی حضرت رقیه (س)، به قرن دهم هجری بازمی‌گردد و مربوط به کتاب «تسلیه المجالس» است که دراین‌باره به صراحت، نام رقیه را نیاورده است:

«در شهر دمشق شام، در بخش شرقی مسجد اعظم شهر، خرابه‌ای را دیدم که درگذشته، مسجد بوده و بر سنگ نوشته در آن، نام پیامبر او و خاندانش و امامان دوازده‌گانه، نوشته شده بود و پس‌ازآن، چنین نوشته بود: این قبر خانم ملکه، دختر حسین بن امیرالمومنین (ع) است». (حائری کرکی، 1383: 2/ 93).

منابع تاریخی که درباره مدفن آن حضرت مطالبی آورده‌اند، به ترتیب عبارت‌اند از: کتاب نورالابصار مربوط به قرن سیزدهم که دراین‌باره نوشته است:

«... برخی شامی‌ها به من خبر دادند که برای خانم رقیه، دختر امام -علی کرم الله وجهه- در دمشق شام، آرامگاهی هست که زمانی به دیوارهای قبرش آسیب وارد شد». (شبلنجی، 1308: 195)

2. کتاب فارسی «منتخب التواریخ»، مربوط نیمه اول قرن چهاردهم، مزار ذکر شده در مورد اول را متعلق به رقیه بنت الحسین (ع) معرفی می‌کند (خراسانی، بی‌تا: 388).

بنابراین مدفن آن حضرت در شهر دمشق شام قرار دارد.

 

نتیجه‌گیری

این اثر پس از بررسی در منابع تاریخی به این نتیجه رسیده است که حضرت رقیه (س) فرزند امام حسین (ع) امام سوم شیعیان، نامش فاطمه، مادرش ام اسحاق دختر طلحه بن عبدالله تیمیه بوده است. آن حضرت در سال 57 به دنیا آمده و در واقعه عاشورا چهار سال داشته است.

درباره نام رقیه در منابع تاریخی معتبر، ذکر این نام به چندین دهه پس از واقعه عاشورا برمی‌گردد. با توجه به تحقیقات نگارنده، نام رقیه در منابع تاریخی در چهار مورد ذکر شده است.

تاریخ وفات آن حضرت، ماه صفر سال 61 هجری قمری است اما درباره روز آن، دو دیدگاه مطرح بوده که به دلیل غیرمعتبر بودن هردو دیدگاه، تاریخ دقیقی از این ‌روز در دست نیست.

درباره محل وفات ایشان، خانه یزید مورد قبول است و وفات آن حضرت چند روز بعد از دیدن سر بریده پدر اتفاق افتاده است. همه منابع تاریخی درباره مدفن حضرت اتفاق‌نظر دارند و آن را واقع در شهر دمشق شام می‌دانند.

 

__________________________________________________________________________________________________________________

^منابع

^{ابن حیون، نعمان بن محمد (1409 ق)، شرح الاخبار فی فضائل الائمه الاطهار، قم، جامعه مدرسین.}

^{ابن زید بیهقی (ابن فندق) (1385 ش)، لباب الانساب والالقاب و الاعقاب، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی.}

^{ابن شهرآشوب، محمد بن علی (1376 ق)، المناقب، نجف، المکتبه الحیدریه.}

^{ابن طاووس، علی (1385)، اللهوف على قتلی الطفوف، قم، انتشارات مومنین.}

^{ابن مهنا، احمد بن محمد (1379 ش)، التذکره فی الانساب المطهره، قم: کتابخانه آیت‌الله مرعشی.}

^{ابن شهرآشوب، محمد بن علی (بی‌تا)، المناقب آل ابی‌طالب، بیروت، انتشارات دارالاضوا.}

^{ابومخنف، لوط بن یحیی بن سعید (1367 ش)، مقتل ابی مخنف (وقعه الطف)، بی‌جا، موسسه نشر اسلامی.}

^{اربلی، علی بن ابی الفتح (1327 ق)، کشف الغمه فی معرفه الائمه، نجف، المکتبه الحیدریه.}

^{ارجستانی، محمدحسین (1374 ش)، انوار المجالس، تهران، اسلامیه.}

^{امین، سید محسن (1389 ش)، تقویم شیعه، تهران، انتشارات دلیل ما.}

^{____________، (1403 ق)، اعیان الشیعه، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات.}

^{بابازاده، علی‌اکبر (1388 ش)، جایگاه اهل‌بیت (ع) در جهان آفرینش، قم، بی‌نا.}

^{بدوانی، عبدالقادر (1380 ش)، منتخب التواریخ، بی‌جا، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.}

^{جعفری تبریزی، محمدتقی (1380 ش)، امام حسین (ع) علی شهید فرهنگ پیشرو انسانیت، مشهد، انتشارات آستان قدس رضوی.}

^{حائری، محمدمهدی (1383 ش)، معانی السبطین: فی احوال الحسن والحسین (ع)، تهران، صبح صادق.}

^{حیدری قاسمی، محمد (1378 ش)، کتاب‌شناسی عاشورا، تهران، انتشارات اطلاعات.}

^{خراسانی، ملاهاشم (بی‌تا)، منتخب التواریخ، تهران، انتشارات علمی ‌اسلامیه.}

^{دینوری، ابوحنیفه احمد بن داود (1368 ش)، الاخبار الطوال، تحقیق: عبدالمنعم عامر، قم، انتشارات رضی.}

^{ربانی خلخالی، علی (1377 ش)، ستاره درخشان شام، قم، مکتب الحسین (ع).}

^{شاه‌عبدالعظیمی، محمدعلی بن محمد (1411 ق)، الایقاد فی وفیات النبی و الزهرا و الائمه اجمعین، قم، منشورات فیروزآبادی.}

^{شبلنجی (مومن) (1308 ش)، نور الابصار، قم، الشریف الرضی.}

^{طبری، حسن بن علی (1426 ق)، کامل بهایی، ترجمه: محمد شعاع فاخر، قم، مکتبه الحیدریه.}

^{طریحی، فخرالدین (بی‌تا)، المنتخب، بیروت، بی‌نا.}

^{قزوینی، محمدحسن (1305 ش)، ریاض الاحزان و حدائق الاشجان، تهران، بی‌نا.}

^{قمی، عباس (1338 ش)، منتهی الامال، چاپ افست اسلامیه.}

 ^{(1379 ش)، ترجمه نفس المهموم، قم، انتشارات مسجد مقدس جمکران.}

^{محمدی ری‌شهری، محمد و همکاران (1391 ش)، شهادت‌نامه امام حسین (ع)، قم، موسسه علمی فرهنگی دارالحدیث، سازمان چاپ و نشر.}

^{مفید، محمد بن محمد بن نعمان (1413 ق)، الارشاد فی معرفه حجج الله على العباد، قم، انتشارات کنگره شیخ مفید.}

^{نظری منفرد، علی (1387 ش)، واقعه کربلا، قم، انتشارات جلوه کمال.}

^{نیشابوری، عبدالحسین (1389 ش)، تقویم شیعه، قم، انتشارات دلیل ما.}

^{واعظ کاشفی سبزواری، حسین (1382 ش)، روضه الشهدا، قم، نوید اسلام.}

^{یزدی خراسانی، محمدجواد (بی‌تا)، شعشعه الحسینی، قم: کتابخانه آیت‌الله مرعشی.}