کرب و بلا؛ در جریان واقعه عاشورا گروهی از مخلص ترین و وفادارترین یاران امام حسین (ع) به فیض شهادت نائل آمدند؛ افرادی که از همان ابتدای حرکت همراه با کاروان بودند و عده ای دیگر همچون زهیر بن قین در میانه راه و با وجود مخالفت‌های اولیه با مشی و منش امام، تحت تأثیر ارشادات و رفتار متواضعانه ایشان، سرنوشت خود را با کاروان عاشورا گره زده و عاقبت بخیر شدند.
اما این میان تاریخ ذکر نامی از افرادی دارد که از قرار جملگی از چهره‌های مطرح تاریخ اسلام هستند اما بنا به دلایلی که همواره در قطعیت آن تردید و تشکیک وجود دارد از همراهی امام حسین (ع) در سفر از حجاز به کوفه بازماندند در حالیکه بعضاً ایشان از جمله نزدیکان و مقربین آن حضرت بودند و بیش از هر کس دیگری توقع می‌رود که به حقانیت آن حضرت ایمان و باور قلبی داشته باشند.
یکی از این چهره‌های شاخص که گویا از همراهی با امام امتناع یا بهتر است بگوییم بازماند، محمد بن حنفیه است؛ مردی که از سمت پدری، برادر امام حسین (ع) محسوب شده و نام مادرش خوله از قبیله بنی‌حنفیه بوده است.
در وثاقت و موجه بودن شخصیت محمد بن حنفیه همین بس که از حضرت علی(ع) روایتی نقل شده که ایشان از چهار محمد نام می‌برند که مانع از نافرمانی خدا می‌شوند که عبارتند از محمد بن جعفر طیار، محمد بن ابی‌بکر، محمد بن حنفیه و محمد بن ابی حذیفه.(1) مامقانی با اشاره به این حدیث عدالت و پاکی محمد بن حنفیه را اثبات می‌کند.(2)
با این وجود همراه نشدن وی با امام حسین (ع) در جریان عزیمت آن حضرت از مکه به سمت سرزمین عراق از جمله مسائلی است که تا اندازه زیادی ابهاماتی را در سوگیری شخصیتی وی به سمت جریان خاصی تقویت می‌کند تا آنجا که برخی از مخالفان او را عافیت طلب و مسالمت‌جو خطاب می‌کنند.
موضع علما و رجال‌شناسان شیعه در برابر شخصیت محمد بن حنفیه جالب توجه است و اغلب در مقام دفاع از او برآمده و با ذکر دلایلی غیبت او را در جریان واقعه کربلا توجیه کرده و این عدم حضور را از سرنافرمانی و مخالفت با سیدالشهدا (ع) ندانسته و دلایل به شرح زیر را مطرح می‌کنند:
بیماری محمد بن حنفیه
علامه مجلسی در نقلی از علامه حلی برای عدم حضور محمد بن حنفیه در کربلا، در جواب مهنا بن سنان آورده که همانا بیماری محمد در موقع خروج امام(ع) از مدینه بوده است. (3) و مقرم نیز به نقل ابن‌نما حلی، بیماری او را چشم درد ذکر کرده است.(4)
مأمور به ماندن در مدینه
ابن‌اعثم کوفی نقل می‌کند: امام(ع) موقعی که می‌خواست از مدینه خارج شود و محمد بن حنفیه نتوانست وی را متقاعد به ماندن در مدینه کند، به محمد بن حنفیه گفت:
ماندن تو در مدینه ایرادی ندارد تا در میان آنان چشم و خبررسان من باشی و از تمام امورشان مرا با خبر سازی. (5)
مکلف نشدن محمد بن حنفیه
صاحب تنقیح‌المقال معتقد است که چون امام حسین(ع) در مدینه یا مکه فردی را مکلف به همراهی نکرده، لذا محمد بن حنفیه در عدم همراهی با امام (ع) مرتکب عملی که عدالتش را زیر سؤال ببرد، نشده است. او در ادامه می‌افزاید: امام حسین(ع) هنگامی که از حجاز به طرف عراق حرکت کرد، خود می‌دانست که به فیض شهادت خواهد رسید، ولی به ظاهر، به قصد جنگ و نبرد مسلحانه حرکت نکرد تا بر همه مکلّفین واجب نشود که به عنوان جهاد، با او همراه شوند؛ بلکه براساس وظیفه خود، یعنی به دست گرفتن رهبری ظاهری و پیشوایی مردم که حضرتش را دعوت کرده بودند، حرکت کرد.
در «اثبات الهداه» نیز حدیثی از امام صادق(ع) نقل شده که حمزه بن حمران می‌گوید: از خروج حسین(ع) و نرفتن محمد بن حنفیه نزد امام (ع) یاد کردیم و ایشان فرمود:ای حمزه، برایت حدیثی می‌گویم که پس از این، دیگر از این موضوع نپرسی؛ چون حسین(ع) از مدینه جدا شد ورق کاغذی طلبید و در آن نوشت:
«بسم اللّٰه الرحمن الرحیم، از حسین بن علی بن ابی‌طالب به بنی‌هاشم، اما بعد، هر کدام به من بپیوندید، شهید می‌شوید و هرکه این کار را نکند، به پیروزی نمی‌رسد و السلام.»(6)
پی نوشت
1 ـ «اختیار معرفه الرجال»، ج1، ص286
2 ـ تنقیح‌المقال، ج3، ص111
3 ـ بحارالانوار، علامه مجلسی، ج45، ص349
4 ـ مقتل الحسین،مقرم، ص135
5 ـ ابن‌اعثم کوفی، الفتوح، 1411ق، ج5، ص21.
6 ـ اثبات الهداه، حر عاملی، ج4، ص42.
