آنچه در این مقاله می خوانید:
راویان و سلسله سند زیارت عاشورا
- حکیم بن داود بن حکیم
- محمد بن موسی الهمدانی
- محمد بن خالد الطیالسی
- محمد بن اسماعیل بن بزیع
- عقبه بن قیس کوفی
- صالح بن عقبه
- سیف بن عمیره
- علقمه بن محمد الحضرمی
گذری بر کتاب‌شناسی زیارت عاشورا
اصلی‌ترین و قدیم‌ترین متنی که زیارت عاشورا در آن واردشده، کتاب کامل الزیارات است.[1] مؤلف کتاب متن زیارت را با پنج واسطه از حضرت باقرالعلوم (ع) نقل کرده است[2] و سپس صاحب کتاب مصباح المتهجد به نقل این زیارت مبادرت ورزیده است.[3] روایت مذکور دارای صدر و ذیل است. صدر روایت بر اساس نقل کامل الزیارات، توسط دو نفر به نام‌های «علقمه بن محمد حضرمی» و «مالک بن اعین جهنی» به معصوم می‌رسد. در هر دو طریق، صالح بن عقبه از آنان نقل کرده؛ منتها در یکی همراه سیف بن عمیره است و در دیگری به تنهایی. ذیل روایت در کتاب‌های یادشده مشترک است: «صالح بن عقبه و سیف بن عمیره از علقمه بن حضرمی از امام باقر (ع)»
راویان و سلسله سند زیارت عاشورا
اگر مبنای مرحوم آیت‌الله خوئی را در مقدمه کتاب پرارج معجم رجال الحدیث بپذیریم، سند این روایت جز در یک مورد، هیچ اشکال فنی نخواهد داشت. بر این مبنا تمام رجال سند توثیق شده‌اند و فقط محمد بن موسی بن عیسی الهمدانی است که نجاشی، ابن الغضائری، صدوق و دیگران، او را تضعیف کرده‌اند؛ گر چه به تعبیر آیت‌الله خوئی توثیق ابن قولویه و قولش در رجال کامل الزیارات، معارض آن تضعیف است و این تعارض در تضعیف و توثیق، به تساقط هر دو می‌انجامد و درنتیجه، محمد بن موسی، ازنظر رجالی مجهول‌الحال می‌شود؛[4] اما اگر کسی مبنای توثیق مرحوم آیت‌الله خوئی را بپذیرد، جای دقت و توجه بیشتر را در سلسله سند می‌طلبد که حتی‌المقدور بدان می‌پردازیم:
1. حکیم بن داود بن حکیم: او در کتب رجالی ظاهراً توثیقی ندارد. صاحب تهذیب از او نقل حدیث کرده و اظهار داشته که با توثیق و تضعیفی همراه نیست.[5] محدث نوری از او به عنوان یکی از مشایخ ابن قولویه یاد کرده است.[6] همین‌که توثیق عام او با تضعیفی معارض نیست، در اعتبار وی کافی است.
2. محمد بن موسی الهمدانی: به مجهول‌الحال بودن وی در بیان علامه خوئی اشاره شد.
3. محمد بن خالد الطیالسی: به رغم اینکه برخی رجالی‌ها، او را از مجاهیل شمرده‌اند، ولی علامه نوری در مستدرک پس از ذکر مقدماتی می‌نویسد:
«و یظهر من جمیع ذلک انه من اجلاء الرواه و الثقاه الاثبات؛[7] وی از راویان گران‌قدر و از موثقان و اهل دقت در ثبت و ضبط احادیث است.»
سپس اظهار تعجب از کسانی می‌کند که وی را از مجاهیل شمرده‌اند.
4. محمد بن اسماعیل بن بزیع: شیخ طوسی او را توثیق بلیغ فرموده است.[8] ابن قولویه در کامل الزیارت حداقل 55 حدیث از طریق او نقل کرده است. افزون بر این، در کتب اربعه و سایر کتاب‌ها، حدود 230 روایت از طریق او نقل شده. همچنین در رجال نجاشی بیاناتی از حضرت امام رضا (ع)در مدح و ستایش محمد بن بزیع نقل‌شده که بیانگر وثاقت و جایگاه والای او است.[9]
5. عقبه بن قیس کوفی: او پدر صالح از اصحاب امام صادق (ع) است.[10] ظاهراً توثیق و تضعیفی ندارد و از مجاهیل محسوب می‌شود. عقبه هم صدر روایت را از حضرت امام باقر(ع) نقل کرده است.
در طریق دوم چنان‌که ذکر شد، نقل‌کننده از امام (ع) مالک الجهنی است که مقصود همان مالک بن اعین الجهنی است. وی از اصحاب امام باقر (ع) و به تعبیر شیخ مفید ممدوح آن بزرگوار بوده است.[11] در فراز اصلی روایت از اصل زیارت عاشورای معروف که ذیل روایت قبلی است، نام افراد زیر نیز آمده است:
6. صالح بن عقبه: در کامل الزیارت،به واسطه 27 نقل حدیث است.[12] علامه خوئی نیز در مورد او پس از ذکر مقدماتی نوشته: «... فالرجل من الثقات.»[13]
7. سیف بن عمیره: علامه خوئی پس از مقدماتی، نقل شهید ثانی را در تضعیف او آورده و فرموده: «تضعیف ناموجهی است که منشأ آن، توهم واقفی بودن سیف است و از نظر زمانی نمی‌تواند صحیح باشد. علاوه بر این، واقفی بودن وی، منافاتی با وثاقت ندارد.» [14]
8. علقمه بن محمد الحضرمی: وی از اصحاب حضرت امام باقر (ع) و ناقل متن اصلی زیارت عاشوراست. ظاهراً تنها روایت رسیده از او در کتب روایی ما، همین روایت زیارت عاشورا است و مدح و توثیق وی به ذکر و مدح برادرش در منابع روایی ما بر می‌گردد که اشاره است به برخورد علقمه و برادرش ابوبکر بن محمد الحضرمی از یک سو و جناب زید بن علی بن الحسین (ع) از سوی دیگر.[15] همین برخورد را فی‌الجمله متضمن مدح او دانسته‌اند.
خلاصه، حاصل سخن این است که به فرض، مبنای مرحوم آیت‌الله خوئی و توثیقات عام ایشان را نپذیریم، روایتِ زیارت عاشورا ضعیف نیست و هیچ تضعیفی در هیچ‌کدام از رجال سند دیده نمی‌شود. گذشته از این، اقبال بزرگان و اولیای دین به این زیارت و تقید و التزام به خواندن آن و توصیه به مریدان و پیروان خود آشکارا جبران‌کننده تضعیف‌هاست. به‌عنوان نمونه، علامه طباطبائی، صاحب تفسیر المیزان، در تمام ماه محرم و صفر، به زیارت عاشورا و توسل به امام حسین (ع) مقید بود و از نسخه استاد خود، مرحوم آیت‌الله سید علی قاضی استفاده می‌کرده است که کلمه «بک» در «اکرمنی بک» را حذف می‌کرده و به‌جای «امام هدی»، «امام مهدی» می‌فرموده است.[16] مرحوم شهید قدوسی هم که ناقل این فراز است، خود به زیارت عاشورا مقید بوده.[17]
امام خمینی، در دهه اول محرم، هرروز زیارت عاشورای معروف را با صد مرتبه سلام و صد مرتبه لعن می‌خواندند.[18]
گذری بر کتاب‌شناسی زیارت عاشورا
عنایت عالمان به زیارت عاشورا موجب شد که ده‌ها شرح عربی و فارسی و ترجمه بر آن نگاشته شود یا درباره سند و آداب خواندن آن پژوهش‌هایی انجام گیرد. در ادامه این مقاله به معرفی برخی از آن‌ها پرداخته می‌شود.
1. رساله فی زیاره العاشوراء و کیفیت‌ها: سید محمدباقر اصفهانی، معروف به حجه‌الاسلام شفتی (1160 ـ 1240 ه.ق)[19]
2. رساله فی کیفیه زیاره العاشوراء: ملأ محمد بن محمد اشرفی مازندرانی (م 1315 ه.ق)[20]
3. شرح زیاره عاشورا: میرزا ابوالمعالی کلباسی اصفهانی (م 1315 ه.ق) این کتاب، شرح بعضی از جملات زیارت عاشورا و احکام حرم امام حسین (ع) و حدود حائر و احکام تربت حسینی است.[21]
4. زیاره عاشورا و آثارها العجیبه:[22] سید علی موحد ابطحی اصفهانی، بیروت، مؤسسه الغدیر، (1420 ق/1999 م)، 65 صفحه، قطع وزیری.
5. ذخیره العباد لیوم المعاد: ناشناخته. شیخ نصرالله شبستری می‌نویسد: «این کتاب قطعاً به چاپ رسیده است.»[23]
6. شرح رساله تایعت[24] فی زیاره عاشورا:[25] سید محمدباقر حسینی استرآبادی معروف به میرداماد (م 1041 ه.ق)
7. اللؤلؤالنضید فی شرح زیاره مولینا أبی عبدالله الشهید: حاج شیخ نصرالله شبستری تبریزی. قم، انتشارات امام مهدی، چاپ دوم، 1365 ش، 258 صفحه، قطع جیبی.[26]
1. تذکره الزائرین: سید ابو محمدحسن بن محمد طباطبائی ساروی (1351 ه.ق) این کتاب، شرح مختصر زیارت عاشوراست و نسخه خطی آن به شماره 7/4373 در کتابخانه مجلس شورای اسلامی موجود است.[27]
2. تحقیق فی زیاره العاشوراء: حسن بن ابراهیم حسینی ساوجی. نسخه خطی آن در کتابخانه مسجد اعظم قم موجود است. (کتابت 1286 ه.ق)[28]
3. الدره الحمراء فی شرح کیفیه زیاره العاشوراء: شیخ محمد شهداوی بن ابی الحسن نائینی مصباحی (م 1278 ه.ق) تاریخ تألیف: 1269 ق. نسخه خطی آن در مجموعه شماره 697 و در 44 صفحه جیبی در کتابخانه سید احمد صفایی خوانساری موجود است.[29]
4. رساله فی زیاره عاشوراء: سید محمدعلی بن میرزا محمدحسین شهرستانی حائری.[30]
5. رساله فی زیاره عاشوراء: میرزا محمدحسن بن محمدباقر هزارجریبی (1239 ـ 1300 ه.ق)
6. رساله فی آداب زیاره العاشورا: شیخ محمدباقر اصطهباناتی (م 1326 ه.ق) نسخه خطی این کتاب به شماره 9/4373 در کتابخانه مجلس شورای اسلامی موجود است.
7. رساله فی روایه زیاره عاشورا: سید نصرالله بن حسن حسینی. نسخه خطی آن به شماره 3/2527 (مورخ 1237 ه.ق) در کتابخانه مسجد سپه‌سالار (شهید مطهری کنونی) موجود است.
8. جنهالسرور فی تحقیق کیفیه زیاره العاشورا: شیخ علی شریعتمدار استرآبادی تهرانی (م 1315 ه.ق)، نسخه اصل آن در مجموعه شماره 3090 کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی (ره) موجود است (از ص 115 تا 156).[31] مؤلف محترم، این کتاب را خودش به نام نتایج المأثور ترجمه کرده است.
9. رساله فی زیاره عاشوراء: ملأ محمدجعفر شریعتمدار استرآبادی تهرانی (1197 ـ 1263 ه.ق) شایان ذکر اینکه نسخه‌ای از کتاب فوق نزد شیخ مهدی شرف الدین در شوشتر بوده و شاید نسخه شماره 2527 کتابخانه مسجد سپه‌سالار (شهید مطهری) همین کتاب باشد.[32]
10. شرح زیاره عاشوراء: حاج میرزا حسن حائری شیرازی. [33]
11. شرح زیاره عاشوراء: میرزا فتاح بن محمدعلی خیابانی تبریزی (م 1372 ه.ق)[34]
12. زیاره الحسین (ع) یوم عاشوراء: مؤلف ناشناخته. نسخه خطی شماره 9028 کتابخانه برلین. همچنین نسخه خطی آن به شماره 4568 در کتابخانه آیت‌الله مرعشی موجود است.[35]
13. شرح زیاره عاشورا: شیخ مفید بن محمد نبی شیرازی بحرانی (1251 ـ 1325 ه.ق)[36] شایان ذکر اینکه نسخه‌ای از آن به شماره 375 در کتابخانه آیت‌الله مرعشی موجود است.[37]
14. رساله فی زیاره عاشوراء: شیخ عبدالله شبستری تألیف آن را به برخی علمای ساکن مشهد نسبت می‌دهد.[38]
15. شرح زیاره عاشوراء: علامه سید اسدالله فرزند حجت‌الاسلام سید محمدباقر شفتی اصفهانی (م 1290 ه.ق)[39]
16. شرح زیاره عاشورا: مؤلف: ناشناخته. نسخه خطی آن به شماره 13/10836 در کتابخانه غرب در همدان موجود است.[40]
17. شرح زیاره عاشورا: مؤلف: ناشناخته. نسخه خطی آن به شماره 1/10184 در کتابخانه غرب در همدان در مدرسه آخوند ملأ علی همدانی موجود است.[41]
18. شرح زیاره عاشوراء: سید حسین فرزند سید ابوالقاسم جعفر خوانساری (م 1191 ه.ق)[42]
19. شرح زیاره عاشوراء: سید محمدعلی مازندرانی اصفهانی.[43]
20. صداق الحور فی شرح زیاره العاشور: سید ابو محمدحسن بن محمد طباطبائی ساروی مازندرانی. این کتاب شرح مفصّل بر زیارت عاشوراست و تا جمله «علیکم منّی جمیعاً سلام‌الله» را در بردارد. نسخه خطی آن در مجموعه شماره 43738 در کتابخانه مجلس شورای اسلامی موجود است.[44]
21. کیفیه زیاره العاشوراء: مؤلف: ناشناخته. نسخه خطی آن در مجموعه شماره 881152 (رساله اول) کتابخانه دانشگاه لس‌آنجلس موجود است.[45]
22. زیاره الحسین (ع) یوم عاشورا: نسخه خطی کتابخانه برلین.
23. الصرخه المهدویه: سید مهدی غریقی بحرانی (م 1334 ه.ق) این کتاب، شرح زیارت عاشورا و کیفیت خواندن آن، با خاتمه‌ای در بحث امامت است و خود مؤلف، آن را تلخیص کرده است.[46]
24. الضیائیه: میرزا هدایه الله بن میرزا رضا گلپایگانی (م 1330 ه.ق)[47] در این کتاب -که مؤلف به نام فرزندش شیخ ضیاءالدین نگاشته- به تفصیل از سند زیارت عاشورا و چگونگی خواندن و ثواب آن و فضایل حضرت سیدالشهدا (ع) و تاریخ حرم حسینی بحث شده است.[48]
1. زیارت عاشورا و داستان‌های آن: مهدی رئیسی. قم، انتشارات مشهور (میراث ماندگار)، 1383 ش.
2. بررسی اسناد زیارت عاشورا: جعفر سبحانی.[49]
3. پرتوی از زیارت عاشورا: سید محمود حسینی (سیاه‌پوش). تهران، نشر ابجد، 1357 ش، 30 صفحه، قطع رقعی.
4. آثار و برکات زیارت عاشورا: عباس عزیزی. قم، انتشارات سلسله، 1378 ش، 64 صفحه، قطع رقعی.
5. تحلیلی از حماسه سیاسی، تاریخی زیارت عاشورا: محمد رسول دریایی. تهران، انتشارات جعفری و اسلامی، 1371 ش، 556 صفحه، قطع وزیری. مؤلف محترم کتاب، در 40 فصل به شرح مفصل فقرات و جملات زیارت عاشورا از دیدگاه تاریخی پرداخته و آن را با احادیث و اشعار فراوان و نقل اقوال نویسندگان اهل سنت آمیخته است. برخی از عناوین آن عبارت‌اند از:
ارزش و آثار زیارت عاشورا، حسین فرزند رسول خدا، ثار چیست؟، گریه بر مصائب امام حسین (ع)، ریشه‌های قیام امام حسین (ع) انتقام و خون‌خواهی، زینب (س) و امام سجاد (ع) بطلان خلافت خلفای ثلاثه، بنی‌امیه و بنی‌عباس و مفاسد آن‌ها، اصحاب امام حسین (ع) شهدای اصحاب و بنی‌هاشم.[50]
6. زیارت در پرتو ولایت (شرح زیارت عاشورا): زهره صفایی. قم، مجتمع علوم دینی حضرت ولی‌عصر (عج)، 195 صفحه، قطع رقعی.
7. زیارت عاشورا:[51] تنظیم: سید رضا موسی کاظم نائینی. قم، دارالنشراسلام، 1378 ش، 56 صفحه، قطع جیبی.
8. زیارت عاشورا: غلامرضا ناقلی، مشهد، بنیاد مستضعفان خراسان، 1364 ش، 98 صفحه.
9. زیارت عاشورا و آثار شگفت: سید علی موحد ابطحی اصفهانی. قم، ناشر: مؤلف، 1415 ق، 100 صفحه، قطع جیبی. این کتاب به زبان‌های عربی، اردو، فرانسه و روسی ترجمه شده است.
10. الدرّه البیضاء فی شرح زیاره العاشوراء:[52] حاج سید عزیزالله امامت کاشانی، کاشان، مجتمع متوسلین به آل محمد (صلی‌الله علیهم اجمعین)، 1378 ش، 559 صفحه، قطع وزیری.
11. الدّر المنصور فی شرح زیاره العاشور: میرزا احمد بن عبدالرحیم (معروف به میرزا آقا تبریزی)، تبریز، 1380 ق، 252 صفحه، قطع رقعی.
12. درس‌هایی از زیارت عاشورا: جواد محدثی. تهران، نشر دارالحدیث، 1378 ش، این کتاب به زبان اردو نیز ترجمه و منتشر شده است.
13. زیارت عاشورا و آثار معجزه‌آسای آن:[53] علی‌اکبر مهدی پور. قم، انتشارات رسالت، 1375 ش، 94 صفحه، قطع جیبی.
14. زیارت عاشورا و آثار معجزه‌آسای آن: ناصر رستمی لاهیجی. قم، مجمع ذخایر اسلامی، 1370 ش، 359 صفحه، قطع رقعی.
15. شرح و ترجمه زیارت عاشورا: حسن شمس گیلانی. تهران، بی‌نا، 1369 ش، 147 صفحه، قطع رقعی.
16. شرح یک حماسه (نگاهی کوتاه به زیارت عاشورا): سید مهدی حسینی زاده. تهران، مرکز آفرینش‌های ادبی هنری بنیاد قرآن، 1381 ش، 140 صفحه، خشتی.
17. شرح زیارت عاشورا: مولا عبدالرسول نوری فیروزکوهی. این کتاب، همراه با چند رساله دیگر از مؤلف به سال 1321 ق در تهران به چاپ رسیده است.[54]
18. شرح زیارت عاشورا: مرحوم حاج سید احمد میر خانی تهرانی (1330 ـ 1414 ه.ق) تهران، مکتب ولی‌عصر (عج) و مؤسسه فرهنگی نشر سما، 1374 ش، 970 صفحه، قطع وزیری، به خط فریبا مقصودی کرمانشاهی. این کتاب در 51 مجلس به سامان رسیده و به شرح مفصل زیارت از دیدگاه کلامی، تاریخی، حدیثی و ادبی پرداخته است.[55]
19. شور عاشورائیان (ترجمه منظوم زیارت عاشورا): سروده: عبدالحسین اشعری قمی. قم، مرکز فرهنگی انصار المهدی، 1378 ش، 30 صفحه، قطع جیبی.
20. نورعلی فی آداب زیاره العاشور: میرزا حبیب الله بن شیرمحمد همدانی. چاپ بمبئی، 1320 ق، 242 صفحه، قطع رقعی.[56]
21. کنز مخفی: شیخ عبدالنبی نجفی عراقی (اراکی)، چاپ تهران، 1371 ق، به اهتمام یوسف بوعلی احسایی، 120 صفحه، قطع وزیری. این کتاب درباره آداب و کیفیت زیارت عاشورا است.
22. المصباح و النور در شرح زیارت عاشور: میرزا محمد توتونچی تبریزی (م 1398 ه.ق) چاپ تبریز، 1392 ق، 87 صفحه، قطع رقعی.
23. شفاء الصدور فی شرح زیاره العاشور: حاج میرزا ابوالفضل تهران کلانتر (1273 ـ 1316 ق) تحقیق و تکمله: سید علی موحد ابطحی اصفهانی. قم، چاپ سیدالشهدا، 1368 ش، 2 جلد، 440+415 صفحه، قطع وزیری. مؤلف کتاب، این شرح را در عصر روز عاشورای 1309 ه.ق در سامرا به پایان رسانیده و مورد تأیید و تمجید مرجع عالی‌قدر مرحوم آیت‌الله‌العظمی میرزای شیرازی نیز قرارگرفته و در حقیقت گسترده‌ترین و پرفایده‌ترین شرح در زیارت عاشوراست. این کتاب، بارها در بمبئی، تهران و قم به چاپ رسیده و مورد اعتنا و اعتماد محدثان و مورخانی چون: حاج میرزا محمد ارباب قمی در اربعین الحسینیه و حاج شیخ عباس قمی در منتهی الامال قرارگرفته است.[57]
1. شرح زیارت عاشورا: سید حسین بن جعفر موسوی یزدی. این کتاب، به‌صورت پرسش و پاسخ از برخی جمله‌های زیارت عاشوراست. نسخه خطی آن در کتابخانه وزیری یزد به شماره 1419 (مورخ 1296 ق) در 94 برگ موجود است.[58]
2. رساله فی کیفیه زیاره العاشور: مولا محمد محسن بن محمد سمیع کاشانی (م 1222 ه.ق) وی از نوادگان فیض کاشانی است. نسخه خطی آن در کتابخانه گلپایگانی قم به شماره 2217 موجود است.[59]
3. شرح زیاره عاشوراء: سید بهاء الدین علی بن عبدالکریم (عبدالحمید) الحسنی النیلی النجفی. مؤلف بزرگوار، مصباح المتهجد شیخ طوسی را شرح کرده و از آن‌جا که زیارت عاشورا در آن مذکور است، مؤلف نیز به شرح زیارت عاشورا پرداخته است.[60]
4. شرح زیارت عاشورا: میرزا محمدعلی مدرس چهاردهی نجفی. این کتاب، مختصر است و نسخه خطی آن به شماره 12370 در کتابخانه آستان قدس رضوی موجود است.[61]
5. شرح زیارت عاشورا: شیخ عباس حائری تهرانی (1298 ـ 1360 ه.ق) نسخه خطی آن نزد فرزندش حاج شیخ مهدی حائری تهرانی بوده است.[62]
6. کیفیت زیارت عاشورا: مؤلف: ناشناخته. نسخه خطی آن در 90 برگ جیبی، به شماره 63 در کتابخانه دانشکده حقوق دانشگاه تهران موجود است.
7. ترجمه زیارت عاشورا: علامه محمدباقر مجلسی اصفهانی (ره)، نسخه خطی آن در کتابخانه آیت‌الله گلپایگانی قم به شماره 5908 (رساله هفتم مجموعه) موجود است.
8. رساله فی کیفیه زیاره العاشور و بیان طرق الاحتیاط و جمع المحتملات فیها: علامه شیخ محمدحسین قمشه‌ای نجفی کبیر (م 1336 ه.ق) نسخه خطی این کتاب در کتابخانه شهید قاضی طباطبائی در تبریز موجود است.[63]
9. شرح جمله «یا ثارالله و ابن ثاره»: شیخ علی‌اکبر محمدامین لاری. این رساله، مفصل است و در سال 1284 ق تألیف شد و نسخه خطی آن به شماره 4086 در کتابخانه آیت‌الله مرعشی قم موجود است.[64]
10. نتایج المأثور فی ترجمه «جنّه السرور فی شرح زیاره العاشور»: شیخ علی بن ملأ محمدجعفر شریعتمداری استرآبادی تهرانی (م 1315 ه.ق) مؤلف بزرگوار، کتاب جنّه السرور خود را ترجمه تحت‌اللفظی کرده و نسخه اصلی آن به‌طور ناقص، به شماره 3090 در کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی موجود است. مؤلف محترم این کتاب را به نام نتیجه النتایج تلخیص کرده است.
-Karbobala.com_.jpg)
