مقدمه

ولایت و امامت امام علی (ع) و فرزندانش علی در نزد شیعیان دوازده امامی، امری مسلم بوده و به سبب آن، افراد زیادی به دفاع از این امر پرداخته و جان خویش را فدا کرده‌اند. از این رو در تاریخ صدر اسلام جا پای اشخاصی از خاندان رسالت یافت می‌شود که توانسته‌اند همگام با امام زمان خویش قدم برداشته و ولایت‌پذیری خود را نشان دهند، حضرت زینب (س) از شجره نبوت (ص) و دختر امام علی (ع) و حضرت زهرا (س) یکی از بانوانی است که در این زمینه گام برداشت و در همه حال مطیع امام بوده و لحظه‌ای امام زمانش را ترک نکرده است.

سؤال این پژوهش آن است که سبک زندگی حضرت زینب (س) در حوزه ولایت‌مداری در چه ابعادی نمود عینی یافته است؟ در پاسخ سؤال می‌توان گفت، حضرت زینب (س) با توجه به الگوپذیری از پدر و مادر و برادرانش (ع) همواره با ولایت عجین بوده و حتی در این راه فرزندانش را فدا می‌کند.

درباره زندگی حضرت زینب (س)، مناقب و فضائل ایشان و همچنین اقدامات ایشان در عاشورا و پس از واقعه عاشورا در کوفه و شام، مطالب بسیاری نوشته شده است لیکن بررسی علمی و دقیق درباره سبک زندگی حضرت زینب (س) در بعد ولایت‌پذیریشان از آغاز ولادت تا زمان وفاتشان ، به صورت جداگانه انجام نشده و تنها در برخی کارهای علمی گوشه‌هایی از ولایت‌مداری ایشان آمده است که عبارت است از: مقالاتی چون اصول و راهکارهای احیاگری در سیره حضرت زینب (س)[1]، بهبود آفرینی در سیره و سخن حضرت زینب (س)[2]، جایگاه امامت و ولایت در‌ اندیشه و عمل حضرت زینب (س)[3]، شخصیت و نقش حضرت زینب (س) در نهضت کربلا[4]، خردورزی در سیر حضرت زینب (س)[5] (که به فضائل و مناقب حضرت زینب (س) و اقداماتشان در زمینه‌های فرهنگی، سیاسی و اجتماعی و روایات حضرت پرداخته‌اند.) و از میان پایان نامه‌ها، می‌توان به آثاری چون ثقلین در‌ اندیشه حضرت زینب (س)[6] (بررسی ابعاد زندگی حضرت زینب (س) در ارتباط با قرآن و اهل بیت (ع))، نقش حضرت زینب (س) در اسلام[7] و نقش زینب کبری (س) بعد از واقعه عاشورا[8]، اشاره کرد که به صورت گذرا و سطحی بدون تحلیل و تبیین نقش این بانوی تنها به آوردن گزاره‌های تاریخی و روایی اکتفا کرده‌اند.

از این رو مشاهده می‌گردد که کاری علمی و دقیق در بررسی ابعاد ولایت‌مداری در سیره زندگانی حضرت زینب (س) انجام نشده است. بنابراین در این مقاله سعی بر این است تا با توجه جدی و علمی و در نهایت دقت در متن گزاره‌های تاریخی و روایی از خلال منابع مستند دست اول و قابل اعتماد، ابعاد ولایت‌مداری استخراج شده و به صورت علمی و جدید و با نگاهی تبیینی به رشته نگارش درآید.

 

1. زیست نامه حضرت زینب (س)

حضرت زینب (س) از زنان نمونه و موفق صدر اسلام است که به عنوان سومین فرزند، از پدر و مادری چون امام علی (ع) و فاطمه زهرا (س) در پنجم ماه جمادى الأول سال ششم هجری به دنیا آمد، به هنگام تولد ایشان، پیامبر (ص) در مدینه نبود و پس از بازگشت پیامبر (ص) اسمش را زینب نهادند. (محلاتی، 1368، ج 3، ص 33 و 37؛ تقی زاده انصاری، 1383، ص 42؛ صادقی اردستانی، 1372، ص 13؛ قزوینی، 1387، ص 24 و 26)

این بانوی گرامی، دارای القاب و اسامی بسیاری بوده که از جمله آن‌ها محدثه: به دلیل نقل احادیث پیامبر (ص)، بطله کربلا: به معنای بانوی قهرمان کربلا، نائبه الزهرا (س): یعنی جانشین فاطمه (س)، عدیله الخامس من اهل الکساء (ع): یعنی هم طراز پنجمین نفر از اهل کساء (ع) (امام حسین (ع))، سرّ ابیها: یعنی راز وجود و هستی پدر، شفیقه الحسن (ع): یعنی خواهر عزیز حسن (ع)، معینه الولایه: یعنی باور ولایت در عصر پدر و برادرانش (ع) و سپس در عصر امام سجاد (ع) و... است. (محلاتی، 1368، ج3، ص46 و 47)

هنگامی که این بانو به سن ازدواج رسید، بزرگان زیادی چون اشعث بن قیس (محلاتی، 1368 ش، ج 3، ص 59) خواستار ایشان بودند؛ ولی امام علی (ع) صفات والای دخترشان را بهتر از هر کسی می‌دانست، به یاد سخن پیامبر اکرم (ص) افتاد که روزی با دیدن فرزندان امام علی (ع) و جعفر طیار[9]، چنین فرمود:

بناتنا لبینا و بنونا لبناتنا (علی بن موسی الرضا (ع) 1406ق، ص 355؛ ابن شهرآشوب، 1379 ق، ج 3، ص 305؛ حرعاملی، 1409ق، ج 20، ص 74؛ مجلسی، 1403ق، ج 42، ص 92، نوری، 1408، ج 14، ص 187)

دختران ما برای پسرانمان و پسرانمان برای دختران ما باشد.

پس از مدتی عبدالله بن جعفر، شخصی را برای خواستگاری از زینب (س) فرستاد و امام على (ع) نیز با توجه به نسبت خویشاوندی و کرامات و بخشش عبدالله بن جعفر[10]، وی را به ازدواج حضرت زینب (س) درآورد. (مقریزی، 1420ق، ج 5، ص 371؛ میانجی، 1426 ق، ج 2، ص 193)؛ تا جایی که حضرت زینب (س) یکی از شروط ازدواج خود را دیدار هر روزه برادرش امام حسین (ع) نهاد ، (ابن اثیر، 1409 ق، ص 371؛ مقریزی، 1420ق، ج 5، ص 371؛ قزوینی، 1387، ص 55؛ محلاتی، 1368، ج 3، ص 16؛ قمی، 1382، ص 272؛ صادقی اردستانی 1372، ص 37).

بر اثر این ازدواج مبارک، میان خاندان آل علی (ع) و آل جعفر، خداوند به حضرت زینب (س) و عبدالله بن جعفر، فرزندانی پاک به نام‌های محمد، علی، جعفر، عون، ام کلثوم و به روایتی عباس (ابن اثیر 1409ق، ص 132 و 133؛ مقریزی، 1420 ق، ج 5، ص 371؛ قزوینی، 1387، ص 69) کرامت فرمود که بنا به گفته تواریخ و مقاتل، حضرت زینب (س) با دو پسرش عون و محمد به کربلا آمده و فرزندانش در رکاب امام حسین (ع) شهید شدند. (مفید، 1413 ق، ج 2، ص 107؛ طبرسی، 1417 ق، ج 1، ص 465؛ بحرانی اصفهانی، 1382، ج 1، ص 953 و 960)

در زمان خلافت امام علی (ع)، حضرت زینب (س) به همراه همسرش، در دارالاماره کوفه سکنی گزید و به تعلیم احکام و تفسیر آیات قرآن به زنان و دختران کوفه همت گماشت و پس از صلح امام حسن (ع) به همراه برادرش به مدینه بازگشت. (قزوینی، 1387، ص38) و پس از مدتی در زمان امامت برادرش امام حسین (ع)، همراهش به کربلا رفته و آن حادثه عظیم را مدیریت کرده و سرانجام پس از تحمل بار اسارت به همراه امام سجاد (ع) و دیگر زنان خاندان اهل بیت (ع) به مدینه بازگشت.

پس از بازگشت به مدینه، نامی از حضرت زینب (س) و وفات ایشان در کتب تاریخی و روایی یافت نمی‌شود و تنها در برخی مآخذ آمده که ایشان در مدینه برای مردم و دیگر مسلمانان از ماجرای سقیفه و شهادت مادر، پدر و برادرانش و قیام عاشورا سخن می‌گفت، تا جایی که امویان مدینه از یزید درباره آن بانو، کسب تکلیف نمودند. در اینجا مورخین محل وفات و دفن این بانو را یکی از شهرهای زیر دانسته‌اند: شام، مصر، مدینه (محلاتی، 1368، ج3، ص34–37؛ تقی زاده انصاری، 1383، ص 239-241)، که اظهار نظر در این باره بی نتیجه بوده؛ چرا که منبع متقن و مستندی وجود ندارد.

2. ابعاد ولایت‌مداری حضرت زینب (س) در وقایع قبل از عاشورا

نام حضرت زینب (س) تنها در عاشورا و پس از وقایع آن جلوه‌گر نیست بلکه ولایت‌پذیری و یاری امام زمانش در تمام دوران زندگیاش جاری بوده و ایشان از همان آغاز ولادت، با جد بزرگوارشان (ص) و سپس مادر (س) و پدر (ع) و دو برادرش امام حسن (ع) و امام حسین (ع) همگام بوده و مراتب ولایت‌مداری خویش را به نمایش گذاشته است. از این رو نقش حضرت، زینب (س) در وقایع قبل از عاشورا در موارد زیر خلاصه می‌شود:

2-1- همگامی زینب (س) با حامل وحی الهی و اهل بیت ایشان (ع)

حضرت زینب (س) از همان آغاز، ولایت‌پذیری خویش را نسبت به پیامبر (ص) و اهل بیت پاکش (ع) به نمایش گذاشت و نشان داد، فردی مطیع ولایت و دستورات الهی بوده و هیچ گاه از آن دست برنمی‌دارد. حضرت زینب (س) در حالی که پنج ساله بود و جد بزرگوارشان (ص) رحلت فرمود، بر سر مزار پیامبر (ص) رفت و دست به دعا برداشت و چنین گفت:

یارسول الله! الان حقنا فقدناک، یا رسول الله! الان عرّفنا الحرمان من النظر الیک؛ (بحرانی اصفهانی، 1382، ج 14، ص 937)

ای رسول خدا (ص)! امروز روزی است که به حقیقت تو را از دست دادیم. اینک معنای محرومیت دیدار تو را دریافتیم.

این سخن زینب (س) بیانگر جایگاه رفیع رسالت و امامت پیامبر اکرم (ص) در جهت هدایت و برپایی دین حق بوده است و پیامبر (ص) را الگوی مهم و بزرگ دین تلقی می‌کند.

پس از این امر، زینب (س) در طریق ولایت قدم برداشت تا جایی که ملقب به نقبه الزهرا، یعنی جانشین فاطمه (س) شد و به نقل اکثر راویان خطبه فدکیه را از مادرش فاطمه زهرا (س) در دفاع از حریم ولایت و امامت الهی در سن 5 سالگی روایت فرمود تا جایی که ابن عباس راوی بزرگ و مفسر قرآن چنین گوید:

حدثنی عقیلتنا زینب بنت على هی التی روی ابن عباس عنها کلام فاطمه (علیها السلام) فی فدک. (مفید،1413 ق، ص 40؛ طبری آملی، 1413 ق، ص 110؛ جوهری، بی‌تا، ص 98؛ خزاز رازی، 1401ق، ص 193 و 194 و 200؛ بحرانی اصفهانی، 1382، ج 1، ص 951 و 957)

سیر حمایت زینب (س) از امام (ع) ادامه داشته تا جایی که همراه همسرش در زمان خلافت ظاهری پدرش امام علی (ع)، به کوفه رفت و در آنجا اقامت گزید. (قزوینی، 1387، ص 38)، و پس از شهادت پدر بزرگوارش و پس از صلح برادرش امام حسن (ع) با معاویه، همراه برادر و همسرش به مدینه بازگشت و در کنار برادرانش امام حسن (ع) و امام حسین (ع) باقی ماند. جایگاه امام حسن (ع) نزد حضرت زینب (س) به عنوان بزرگ خانواده اهمیتی بسزا داشت، تا جایی که می‌توان چنین بیان کرد که امام حسن (ع) از طرفی به عنوان حامی بزرگ و رکن خانواده و از طرف دیگر امام زمان حضرت زینب (س) بوده و این علاقه به حدی بوده که در لحظات آخر عمر برادر کنار بسترش بوده و پس از شهادت برادرش امام حسن (ع) با آه و ناله جان سوز چنین ناله سرداد:

وا أخاه! واحسناه! وا قلّه ناصراه! یا أخی من أعوذ به بعدک؟

ای برادرم! ای حسنم! وای از یاران کم و‌اندک! برادرم بعد از توبه چه کسی پناه ببرم؟ تا زنده‌ام غم و‌اندوه از دلم بیرون نخواهد رفت.

سپس حضرت گونه برادرش را بوسید و گریه شدیدی سرداد و به چهره نورانی‌اش نگاه می‌کرد، (مازندرانی، 1419ق، ج 1، ص 352؛ قزوینی، 1387، ص 49)

بنابراین مشاهده می‌شود که حضرت زینب (س) در تمام شرایط از زمان کودکی و در حبات جدشان (ص) و سپس مادر و پدر و برادرش امام حسن (ع)، همواره در کنار امام زمان خویش بوده و در حفظ و صیانت از دستاوردهای اسلامی تلاش نموده است.

2-2- برپایی جلسات آموزش قرآن و احکام شرعی برای زنان کوفه و مدینه

حضرت زینب (س) که از سوی امام زمان خویش یعنی امام سجاد (ع)، عالمه غیرمعلمه (طبرسی، 1403ق، ج 2، ص 305؛ بحرانی اصفهانی، 1382، ج 1، ص 953؛ قمی، 1414 ق، ج 3، ص 496) خوانده شده و همگان به علم و دانش ایشان اعتراف کرده‌اند، از طرف امام زمانش حق پاسخ‌گویی به مسائل شرعی (حلال و حرام) را داشته و مردم به ایشان رجوع می‌کردند تا جایی که نقل شده در زمان خلافت امام علی (ع) در کوفه، جمعی از مردان نزد على (ع) آمده و گفتند: اجازه بده زنان مانند دخترت بیایند و معالم و معارف دین و تفسیر قرآن را از آن حضرت بیاموزند.

امام (ع) اجازه فرمود و حضرت زینب (س) شروع به آموزش زنان کرد تعداد بسیاری از زنان کوفه در درس زینب (س) حاضر شدند. روزی امام (ع) به وارد خانه شد و شنید که دخترش به شکل خاصی، حروف مقطعه ابتدای سوره مریم را برای زنان تفسیر می‌کند. بعد از اتمام درس، امام (ع) نزد دخترش رفته و می‌فرماید:

ای نور چشم من؟ آیا می‌دانی که این حروف رمزی درباره وقایعی است که در سرزمین کربلا، بر تو و برادرت حسین (ع) وارد خواهد آمد؟

و آنگاه حضرت شروع به بیان برخی از جزئیات آن واقعه دردناک نمود. (جزایری، 1418ق، ص168 قزوینی، 1387، ص 38) و باز نقل شده که روزی امام حسن (ع) و امام حسین (ع) درباره بعضی از سخنان پیامبر اکرم (ص) با هم گفت‌وگو می‌کردند، حضرت زینب (س) وارد شده و در بحث ایشان شرکت کرده و مسئله را با تمام صوری که داشت به تفصیل تمام، تبیین نمودند. زمانی که امام حسین(ع) این توانایی فوق العاده خواهر را دیدند، خطاب به او فرمود:

إنّک حقّا من شجره النّبوه و من معدن الرساله؛ (شرقاوی، بی‌تا، ص98)

به راستی که تو از درخت توت و از معدن رسالت هستی.

بنابراین حضرت زینب (س) در زمان حیات پدر بزرگوارشان (ص) و در زمان برادرانش امام حسن (ع) و امام حسین (ع) به سؤالات شرعی مردم به خصوص زنان پاسخ می‌داده و از این نظر مورد تایید امامان (ع) بود تا جایی که عالمه غیرمعلمه خوانده شد.

2-3- درک موقعیت زمانی و مکانی امام زمان عصر خویش

حضرت زینب (س) در تمام مدت زندگانی خویش در مدینه، کوفه و حتی پس از عاشورا در شام تابع ولایت امام خویش بوده و به خوبی شرایط زمانی و مکانی را سنجیده و با تفکر و تعقل عمل نموده است. از جمله زمانی که هنوز پنج سال بیشتر نداشت، شاهد خطبه مادرش در مسجد مدینه در دفاع از ولایت امام علی (ع) بوده و آن را برای محدثین بعدی نقل کرده؛ تا جایی که ابن عباس راوی حدیث وی بوده است. (بحرانی اصفهانی، 1382، ج 11، ص 951 و 957).

این مطلب که حضرت زینب (س) به خوبی شرایط زمانی و مکانی را درک می‌کرد. از آن جا به دست می‌آید که ایشان روایت حدیث فدک را از قول مادر بزرگوارشان حضرت زهرا (س) نقل کرده‌اند. (ابن بابویه، 1413ق، ج 3، ص 567 و 568؛ ابن ابی الحدید، 1404ق، ج 16، ص 211 و 212)، همچنین در باب منع ابوبکر از فدک برای حضرت زهرا (س) (مفید، 1413ق، ص 40 و 41؛ طبری آملی، 1413 ق، ص 110) و روایت تولد از قول اسماء بنت عمیس (طبری آملی، 1413ق، ص 148 و 150) و حدیث نزول مائده آسمانی برای حضرت زهرا (س) (ابن حمزه طوسی، 1419ق، ص 295) از جمله احادیث ناب و معتبری است که حضرت زینب (س) تا با توجه به شرایط زمانی و مکانی برای دفاع از حریم ولایت نقل کرده‌اند.

همچنین در زمان خلافت پدرش امام علی (ع) با توجه به شرایط عمل نموده و توانست پاسخگوی مسائل زنان در امور قرآنی، تفسیری و شرح احکام باشد و پس از آن نیز در زمان برادرانش چنین عمل نمود و همواره در کنار ولایت باقی مانده است. سپس در روز عاشورا و زمانی که امام حسین (ع) قصد میدان را داشتند، زینب (س) طبق وصیت مادرش عمل نموده و پیراهن کهنه‌ای را بر تن برادر پوشاندند. (محلاتی، 1368، ج 3، ص 92) و این امر از مصادیق یاری امام زمان خویش بوده که به دستورات حامی ولایت که جان خود و فرزندش در این راه نهاده بود، عمل نمود.

3. ابعاد ولایت‌مداری حضرت زینب (س) در وقایع عاشورا و پس از آن

حضرت زینب (س) از یاوران امام زمان خویش بوده که در تمام مدت عمرشان در آسایش و سختی کنار امام زمانش بوده و لحظه‌ای از هدفش دور نشده است. مظلوم‌ترین نقش و اقدامات زینب (س) در واقعه کربلا و در اسارت کاروان امام حسین (ع) به کوفه و شام نمایان است، بنابراین نقش زینب (س) در پیشبرد اهداف اسلام واقعی در عاشورا و پس از آن جای بحث دارد و اگر روزی ثروت حضرت خدیجه (س) برای پیامبر اکرم (ص) ثمر داد، در عاشورا و پس از آن این سخنان رسای زینب (س) در کاخ ابن زیاد و یزید در کوفه و شام بوده که توانست درخت اسلام را آبیاری کرده و افکار باطل را از بین برده و چشم مردمان زمانش را بر روی جنایات اموی بگشاید و زمینه را برای گسترش عقاید و افکار اصیل اسلامی توسط امامان شیعه (ع) فراهم سازد؛ از این رو اقدامات حضرت زینب (س) در واقعه عاشورا و پس از آن در موارد زیر خلاصه می‌گردد

3-1- مدیریت صحیح از حریم زنان و کودکان اهل بیت (ع) در طول اسارت

حضرت زینب (س) با سخنان و وصایای برادرش امام حسین (ع)، در طول مسیر اسارت از کربلا به کوفه و سپس به شام از زنان و کودکان اهل بیت (ع) نگهداری نمود و مسئولیت جمع‌آوری اطفال برعهده ایشان بوده است.

در روز عاشورا که دشمن کار را بر خیام حسینی سخت کرد، این زینب (س) بود که حامی کودکان و زنان خیام بوده و به نقلی عبدالله پسر امام حسن (ع) که کودکی 10 ساله بود؛ چون عموی خود را در محاصره دشمنان دید از خیمه بیرون آمد تا به عمویش رسید و زینب (س) هر چقدر که خواست که او را برگرداند نتوانست (مجلسی، 1389، ص 118).

هم چنین در کوفه و در مقابل ابن زیاد، که به دنبال بزرگ اسیران می‌گشت تا مستی و مسرت خویش را از کشتن امام حسین (ع) به رخ بکشد، رو به زنان کرده و گفت: «چه کسی بزرگ شماست؟» و این مطلب را تا سه مرتبه پرسید و آنگاه زنی به سخن آمد و گفت: «بزرگ اسرا، زینب (س) دختر علی (ع) است». (ابومخنف کوفی، 1417ق، ص 261 و262؛ مفید، 1412ق، ج 2، ص: 115؛ طبرسی، 1417ق، ج 1، ص 471؛ فتال نیشابوری، 1375، ج 1، ص 192).

این احترام و ارج نهادن به شخص زینب (س) در طول اسارت توسط زنان کاروان، نشان از آن دارد که زینب (س) رسالت خود را به خوبی انجام داده و مورد تأیید زنان و کودکان کاروان و حتی شخص امام سجاد بوده است

در مسیر اورج اسارت کاروان در شام و در مجلس یزید زمانی که مردی شامی، تقاضای گرفتن فاطمه دختر امام حسین بلا را به کنیزی نمود، باز این عمه اش زینب بود که به موقع حاضر شده و به دفاع از دختر امام حسین ع پرداخت و با تبیین جایگاه فرزندان آل الله علی در کاخ یزید، مانع این کار شده و چهره بلد یزید و عمال وی را رسوا ساخت. (ابومخنف کوفی، 1417، ص 272؛ مفید، 1413ق، ج 2، ص 121؛ طبرسی، 1417ق، ج 1، ص 474 و 475؛ ابن‌نما حلّی، 1406ق، ص 100و101؛ ابن طاووس، 1348، ص 187؛ ابن اعثم کوفی، 1411 ق، ج 5، ص 131)

3-2- پرستاری و حمایت جانی از امام زمان خویش

حضرت زینب (س) در روز عاشورا و پس از آن، در کوفه و شام به حمایت از امام زمانش امام حسین (ع) و امام سجاد (ع) پرداخت که در منابع و مقاتل این امر به خوبی نشان داده شده است. پرستاری و حمایت زینب (س) از فرزند برادرش که امام شیعیان بوده، به قدری اهمیت داشته که از زبان خود امام سجاد (ع) نقل شده:

در شب عاشورا زمانی که مرض بر من مستولی شد و عمه من زینب (س) به پرستاری‌ام مشغول بود، (طبرسی، 1417ق، ج 1، ص 456؛ مجلسی، 1389، ص 87). بنابراین حمایت و پرستاری زینب (س) از امام (ع) تنها در شب عاشورا نمود عینی نیافت؛ بلکه در کاخ ابن زیاد نمود عینی خود را یافت. چنان‌که زینب (س) خود را پیش مرگ امام زمانش نموده؛ نقل شده زمانی که ابن زیاد مسرور از کشتن امام حسین (ع) و یارانش و اسارت زنان و کودکان بود، وقتی از نام اسیران پرسید و نام على (ع) را شنید، گفت: «مگر علی در کربلا کشته نشد؟» و چون امام سجاد (ع) فرمود: «برادر دیگرم علی اکبر کشته شده»، قصد کشتن امام سجاد (ع) (علی اوسط) را نمود، ولی با مداخله زینب (س) از تصمیم خود منصرف شد. (ابومخنف کوفی، 1417ق، ص 263؛ ابن حیون، 1409 ق، ج 3، ص 158؛ مفید، 1413ق، ج 2، ص 116؛ طبرسی، 1417ق، ج 1، ص 472؛ مجلسی، 1403ق، ج 45، ص 117؛ مجلسی، 1389، ص 145).

هم‌چنین شجاعت و فصاحت زبانی این بانو بود که در کوفه و شام با ایراد خطبه‌های غرّا و دفاع از فرزندان آل الله (ع) و امام حسین (ع) و امام سجاد (ع) توانست به خوبی از امام دفاع کرده و آرمان‌های امام را برای همگان تشریح نموده و بدین گونه حمایت جانی و زبانی خود را نشان دهد که این امر همانا ولایت‌مداری حضرت زینب (س) می‌باشد.

3-3- پرورش فرزندانی متعهد به اسلام و آرمان‌های امام زمانش

حضرت زینب (س) نه تنها خود، بلکه خانواده‌اش مظهر تجلی باورهای شیعی و به خصوص قبول جایگاه امامت و ولایت امام حسین (ع) بوده است تا جایی که هنگام خروج زینب (س) به همراه کاروان امام حسین (ع) از مکه به سوی کوفه ، زمانی که عبدالله بن جعفر نتوانست امام را از رفتن باز دارد، دو فرزندش محمد و عون را به همراه مادرش زینب (س) فرستاد و ایشان نیز در کربلا وقتی حقانیت امام زمان خویش را دید، بدون کوچک‌ترین تردیدی لباس رزم پوشیده و به میدان نبرد شتافتند و شهید شدند. (مفید، 1413ق، ج 2، ص 107 و 125؛ طبرسی، 1417ق، ج 1، ص 465) و پس از شهادت فرزندانش حتی از خیمه‌ها بیرون نیامد تا شاهد خجالت برادرش نشود و این چنین بود که زینب (س) با دادن جگرگوشه‌هایش در کربلا دین خود را نسبت به اسلام و به خصوص شیعه ادا کرده است

3-4- واگذاری نیابت خاصه امام حسین (ع) به حضرت زینب (س)

همزمان با شهادت امام حسین (ع) در کربلا و ضعف بدنی امام سجاد (ع) و سپس اسارت زنان و کودکان حسینی به کوفه و شام، لازم بود تا شخصی آگاه، مدیر و مدبر، این کاروان را هدایت کند و چنین شخصی در این زمان، کسی جز حضرت زینب (س) نبود، آماده شدن حضرت زینب (س) برای این قسمت از ولایت‌مداری‌اش، یعنی نیابت خاصه از طرف امام زمانش، مستلزم عاملی بوده که در شب عاشورا به خوبی مشهود است. آنجا که در شب عاشورا و سپس در روز عاشورا امام حسین (ع) مسئولیت حفاظت از زنان و کودکان حرم را به زینب (س) سپرده و او را در این امر به تقوای الهی در مسیر فرا خواند. (طبرسی، 1417 ق، ج 1، ص 257) و این امر، نشان از آن دارد که امام (ع)، زینب (س) را برای نیابت خاصه خود آماده می‌کند و بدین طریق ولایت‌پذیری او را به امتحان می‌گذارد.

علامه مامقانی از محدثین بزرگوار علم حدیث در سخنی در باب نیابت خاصه زینب (س) و مقام عظیمش، چنین می‌گوید:

اگر به حالات زینب (س) در واقعه کربلا و پس از آن نظری بیندازیم گزاف نخواهد بود که او را دارای قیمت بدانیم؛ زیرا امام حسین (ع) در لحظات آخر تمام وصایای خود را به ایشان نموده و ایشان را به نیابت خاصه خود در زمان بیماری امام سجاد (ع) برگزیده است.(مامقانی، 1353، ج 3، ص 79)

نیابت، خاصه زینب (س) از جانب امام زمانش حضرت سجاد (ع) که به وسیله امام حسین (ع) بدیشان سپرده شده تنها در این زمان نبوده، بلکه در زمان کودکی امام زمان (عج) نیز بوده است و ماجرا چنان بوده که وقتی امام زمان (عج) پس از شهادت پدرشان به مقام امامت رسیدند، برخی دوستان که قصد پرسش از مسائل شرعی را داشتند، به فرموده بی‌بی حکیمه خاتون، عمه پدری امام زمان (عج) به جده (سوسن) مادر امام حسن عسکری (ع) به مراجعه نمایند و وقتی از علت نیابت یک زن سؤال نمودند، حکیمه خاتون فرمود:

إنّ الحسین بن علىّ (علیه السلام) أوصى إلى أخته زینب (علیها السلام) بنت علیّ بن أبی طالب (علیه السلام) فی الظاهر، و کان ما یخرج عن علیّ بن الحسین (علیه السلام) من علم ینسب إلى زینب بنت علی (علیه السلام) تستّرا علی علیّ بن الحسین (علیه السلام)؛ (طوسی، 1411ق، ص 230؛ حرعاملی، 1425ق، ج 5، ص 125؛ قمی، 1414ق، ج 3، ص 497)

همانا امام حسین (ع) به خواهرش زینب (س) وصیت نمود و از این‌رو آنچه از علوم و اخبار امامت بود به زینب (س) نسبت داده شد تا جان امام زمانش، یعنی امام سجاد (ع) حفظ شود.

پس از شفای امام سجاد (ع) بود که به جایگاه اصلی خویش برگشت.

بسیاری از مورخان حضرت زینب (س) را نائب خاصه و نیابت تبلیغی (قمی، 1372، ص 439) امام حسین (ع) دانسته و چنان که مشاهده می‌شود ایشان در کوفه و شام در برابر دستگاه ظلم و ستم امویان به خوبی وظیفه خود را انجام داد و چشمان خوابیده مردم کوفه و شام را بیدار نمود.

3-5- معرفی خاندان عترت و شجره ملعونه

حضرت زینب که در مسیر اسارت کاروان حسینی در کوفه و شام با ایراد خطبه‌های آتشین خود در مساجد و کاخ ابن زیاد و یزید، توانست ماهیت دروغین و گرگ ملت حکومت اموی و عاملان وی را آشکار و جایگاه امامت و ولایت خاندان رسالت و امامت را تبیین نماید.

بی‌گمان اولین نمود آشکار شدن خوی پلید اموی و جایگاه رسالت و امامت در زمان شهادت امام حسین (ع) و پس از آن در زمانی واقع شد که زینب با دیدن اجساد کشتگان و به خصوص فرزندان آل علی (ع) در مقابل دشمن لب به سخن گشود و با معرفی اجداد طاهرینش قصد شناساندن ولایت واقعی را داشت؛ از جمله در کنار جسد برادرش در قتلگاه چنین فرمود:

اصبر على ما نزل بک، واحتسب فی ذلک الخیر، فان الله یلحقک بآبائک الصالحین برسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) وعلى بن أبی طالب (علیه السلام) و حمزه (علیه السام) والحسن بن على (علیه السلام). (ابومخنف کوفی، 1417ق، ص 254؛ مفید، 1413ق، ج 2، ص 110؛ طبرسی، 1417ق، ج 1، ص 458)

و سپس فرمود:

وا محمداه! این حسین (ع) برگزیده و فرزند پسندیده توست که با اعضای بریده در خاک و خون غلطیده و با لب تشنه سرش را از قفا بریدند و ما فرزندان توییم که ما را به اسیری می‌برند و دختران توییم که ما را به بردگی گرفته‌اند و هیچ حرمت ما را رعایت نکردند و خیمه‌های ما را سوزاندند و غارت کردند.

سپس رو به جسد برادرش کرد و گفت:

فدای تو گردم ای فرزند محمد مصطفی (ص) و ای جگرگوشه على مرتضی (ع) و ای نور دیده فاطمه (س) و ای پاره تن خدیجه کبری (س) (مجلسی، 1389، ص132؛ ابومخنف کوفی، 1417ق، ص259؛ ابن نما حلی، 1406ق، ص84؛ بحرانی اصفهانی، 1382، ج11، ص964)

افشاگری زینب (س) از جنایات اموی در این جا خاتمه نیافته بلکه در مجلس یزید در شام نقش ولایت‌پذیری واقعی را از خود به نمایش گذاشت. آنجا که یزید، وقتی از پیروزی خود بر امام حسین (ع) و خواری و گمراهی اهل بیت (ع) سخن راند، زینب (س) در دفاع از خط ولایت فرمود:

همانا خدا، پدر، برادر و جدم رسول الله (ص) تو و پدر و جدت را هدایت نمود.

و چون یزید عصبانی شد، زینب (س) گفت:

همانا تو امیری هستی که ظلم و قدرت تورا فرا گرفته است. (ابومخنف کوفی، 1417ق، ص 272؛ مفید، 1413ق، ج 2، ص 121؛ طبرسی، 1417ق، ج 1، ص 475)

یزید که طاقت سخنان زینب (س) دختر علی (ع) را نداشت، چوبی برداشت و بر دندان حسین (ع) چوب زده و به کشتن او افتخار نمود، زینب (س) رو به یزید کرد و برای به اوج رساندن رسوایی‌اش گفت:

ای یزید! آیا گمان کرده‌ای که چون زمین و آسمان را بر ما تنگ گرفته و در شهرها ما را گرداندی پیروز شدی؟ گمان کردی که با اسیر نمودن دختران و زنان آلالبیت (ع) بزرگی یافته‌ای؟ آیا فکر می‌کنی عذابی در کار نیست؟ قطعاً مهلت دادن خدا به تو برای آن نیست که بر ما ظفر یافته‌ای بلکه برای آن است تا گناهانت جمع شده و آن گاه در آتش الهی وارد شوی!

سپس فرمود:

وَلَا تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ قُتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ أَمْوَاتًا بَلْ أَحْیَاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ یُرْزَقُونَ. (ابن طیفور، بی‌تا، ص 36 و 37؛ مجلسی، 1403ق، ج 45، ص 133)

گمان نکن کشتگان ما به جهنم رفته‌اند، بلکه آنان نزد خدای خود روزی خورده و تو باید در روز قیامت به جدم رسول الله (ص) و پدرم علی ملا پاسخ دهی!

از دیگر اقدامات زینب (س) جهت نشان دادن اوج ذلت امویان و مردم خوابیده کوفه و شام و شناساندن جایگاه رفیع امامت و ولایت واقعی خطبه‌های قراء و آتشینی است که این بانوی فهیم در کوفه و در مرکز خلافت امویان یعنی شام ایراد نمود و با این کار، مردم را بیدار کرده و رسالت واقعی خود را نسبت به امامش به انجام رساند. زینب (س) در خطبه‌ای، میان مردم کوفه چنین فرمود:

چه جگری از رسول خدا (ص) شکافتید و چه پیمانی شکستید و چه حرمتی از وی بدریدید و چه خونی ریختید؟ چه خواهید گفت هنگامی که پیغمبر (ص) به شما گوید: «این چه کاریست که کردید و شما که آخرین امت هستید، نسبت به اهل و فرزندان و عزیزان من چه ظلمی روا کرده‌اید که بعضی اسیر و بعضی آغشته به خون هستند؟ (مفید، 1413ق، ص 321؛ طوسی، 1414ق، ص 92 و 93؛ طبرسی، 1403ق، ج 2، ص 304 و 305؛ ابن طاووس، 1348، ص 147 و 148؛ مجلسی، 1403ق، ج 45، ص 109و110)

تأکید بر اینکه این اسیران فرزندان رسول خدا (ص) و دخترش حضرت زهرا (س) هستند، خود تاییدی است بر درستی و پاکی خاندان رسالت و بدنامی و روحیه خبیث گونه عاملان امری که زینب (س) آن را به همگان فهماند تا جایی که در مجلس ابن زیاد و سپس در مجلس یزید تکرار نمود و به همه نشان داد این خاندان، خاندان رسالت و امامت است و یزید و عاملانش خلافت را غصب کرده و به زور در پی کسب قدرت و اعتبار برای خویش هستند. این امر در خطبه زینب (س) در مجلس ابن زیاد با جمله‌ای چون: « ألْحَمْدُ لِلّهِ الَّذِی أَکْرَمَنَا بِمُحَمَّدٍ صَلَّی اللهُ عَلَیهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّم وَ طَهَّرَنَا تَطْهِیراً» (ابن نما حلی، 1406ق، ص 91)، و در شام، مجلس یزید با این جمله نمایان است، «ألْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ وَ صَلَّى اللهُ عَلَى رَسُولِهِ وَ آلِه أجْمَعِینَ».

سپس در همان مجلس می‌فرماید:

یا ابن الطّلقاء[11]! (یزید) آیا این از عدالت است که زنان و کنیزان خود را در پس پرده نگه داری ولی دختران رسول خدا (ص) و فرزندان فاطمه (س) در لباس اسیری شهر به شهر بگردانی؟

چون یزید از سخنان حکیمانه زینب (س) خشمگین شد، چوبی برداشته و برلب و دندان حسین (ع) زد. در این حال زینب (س) نه از موضع اشک و آه، بلکه از موضع قدرت و با سخنانی بلیغ اصالت و درستی خاندان پیامبر (ص) را به رخ یزید کشیده و خطاب به سر مبارک امام گفت:

یَا حُسِناه! یا حَبیبَ رَسُولِ اللهِ! یَابْنَ مَکَّهَ وَ مِنی، یَابْنَ فاطِمَهَ الزَّهْراءِ سَیِّدَهَ النِّساءِ، یَابْنَ بِنْتِ الْمُصْطَفی (طبرسی، 1403 ق، ج 2، ص 302؛ ابن نما حلى، 1406 ، ص 102؛ مجلسی، 1403 ق، ج 45، ص131 - 134)

بنابراین دیده می‌شود که زینب (س) در همه حال از خاندان امامت دفاع کرده و لحظه‌ای ساکت ننشسته است.

نتیجه گیری

حضرت زینب (س) یکی از زنان بزرگ و با عظمت صدر اسلام بوده که در خاندان رسالت به دنیا آمده و در آن بیت، از دستان دختر پیامبر و وصی پیامبر (ص) ولایت‌پذیری را آموخت و در همه حال دفاع از امام زمانش و نمود عینی آن را به منصه ظهور نهاد. در این پژوهش، ابتدا به زیست نامه مستند این بانو از زمان ولادت تا ازدواج و شهادت ایشان پرداخته شد.

در مرحله اصلی کار این پژوهش، ابعاد ولایت‌پذیری حضرت زینب (س) را به دو قسمت قبل و بعد از عاشورا تقسیم شد و در هر قسمت محورهایی در بعد ولایت‌مداری این بانو با توجه به منابع اسلامی (متون روایی، تاریخی و...) استخراج شد. در قسمت ولایت‌پذیری حضرت زینب (س) قبل از واقعه عاشورا محورهای زیر استخراج شده که عبارت است از همگامی زینب (س) با حامل وحی الهی و اهل بیت ایشان، برپایی جلسات آموزش قرآن و احکام شرعی برای زنان کوفه و مدینه، درک موقعیت زمانی و مکانی امام زمان عصر خویش.

باید گفت لازم است که نقش حضرت زینب (س) در ولایت‌پذیری‌اش در میوه زندگانی وی را در قبل از واقعه عاشورا، استخراج کرد. هرچند که منابع موجود در این زمینه، ‌اندک بوده است لذا باید نقش اعظم این بانو را در حوادث عاشورا و پس از آن جست‌وجو کرد.

از این رو در قسمت ولایت‌پذیری حضرت زینب (س) در روز عاشورا و پس از آن، محورهای زیر استخراج شده که عبارت است از: مدیریت صحیح از حریم زنان و کودکان اهل بیت (ع) در طول اسارت، پرستاری و حمایت جانی از امام زمان خویش، پرورش فرزندانی متعهد به اسلام و آرمان‌های امام زمان، واگذاری نیابت خاصه امام حسین (ع) به زینب (س)، معرفی خاندان عترت (ع) و شجره ملعونه و ... .

بنابراین بااندکی دقت در مسیر زندگانی و حوادث مربوط به زندگانی حضرت زینب (س) می‌توان چنین گفت که اصل نمود ولایت‌مداری ایشان، به بعد از واقعه کربلا برگشته و در این زمان است که مدیریت صحیح حوادث و اتفاقات را از حضرت زینب (س) شاهد بوده و اوج ولایت‌مداریش در دفاع از امام زمانش به شکل نیابت خاصه از جانی امام (ع)، حفاظت از جان امام زمانش و خطبه‌های نمایش در کوفه و شام و... قابل مشاهده است. گرچه در قبل از واقعه عاشورا و در زمان جد بزرگوارش و سپس مادر و پدرش و برادرش امام حسن (ع) در همه حال کنارشان بوده و به دستورهای ایشان توجه وافری داشته است.

 

 

منابع

ابن ابی الحدید، عبدالحمید بن هبه الله (1404ق)، شرح نهج البلاغه، قم، نشر آیه الله مرعشی نجفی.

ابن اثیر، عزالدین (1409ق)، اسدالغابه، بیروت، دارالفکر.

ابن اعثم کوفی، ابومحمد احمد (1411ق)، الفتوح، تحقیق: علی شیری، بیروت، دارالاضواء، چاپ اول.

ابن بابویه، محمدبن علی (1413ق)، الثاقب فی المناقب، تحقیق: نبیل رضا علوان، قم، نشر انصاریان، چاپ سوم.

ابن حیون، نعمان بن محمد مغربی (1409ق)، شرح الاخبار فی مناقب الائکه الاطهار (ع)، تحقیق: محمدحسین حسینی جلالی، قم، نشر جامعه مدرسن، چاپ اول.

ابن شهر آشوب، محمدبن علی (1379ق)، مناقب آل ابی طالب (ع)، قم، نشر علامه، چاپ اول.

ابن طاووس، علی بن موسی (1348ش)، اللهوف علی قتلی الطفوف، ترجمه: احمد فهری زنجانی، نشر جهان، چاپ اول.

ابن طیفور، احمدبن ابوطاهر (بی‌تا)، بلاغت النساء، قم، دارالشریف الرضی، چاپ اول.

ابن نما حلی، جعفر بن محمد (1406)، مثیرالاخزان، قم، نشر مدرسه امام مهدی، چاپ سوم.

ابومخنف کوفی، لوط بن یحیی (1417ق)، وقعه الطف، قم، نشر جامعه مدرسین، چاپ سوم.

بحرانی اصفهانی، عبدالله بن نورالله (1382ش)، عوالم العلوم و المعارف و الاحوال منم الآیات و الاخبار و الاقوال (مستدرک سید النساء الی  الاامام الجواد (ع))، تحقیق: موحد ابطحی اصفهانی، قم، موسهه امام مهدی (عح)، چاپ دوم.

تقی زاده انصاری، بدر (1383ش)، زینب (س) بانوی ماندگار تاریخ، تهران، نشر علوم روز، چاپ  اول.

جزائری، سید نعمت الله (1418ق)، خصائص الزینبیه، قم، نشر الشریف الرضی.

جوهری، احمدبن عبدالعزیز (بی‌تا)، السقیفه و فدک، تحقیق: محمدهادی امینی، تهران، مکتبه نینوی الحدیثه.

حر عاملی، محمدبن حسن (1425ق)، اثباه الهداه باالنصوص و المعجزات، بیروت، نشر اعلمی، چاپ اول.

_______________ (1409ق)، وسائل الشیعه، قم، نشر موسسه آل البیت (ع).

خزاز رازی، علی بن محمد (1401ق)، کفایه الاثر فی النص علی الائمه الاثنی عشر (ع)، تحقیق: عبدالطیف حسینی کوه کمره‌ای، قم، نشر بیدار.

شرقاوی، محمود (بی‌تا)، السیده الزینب (ع)، قاهره، بی‌نا.

صادقی اردستانی، احمد (1372ش)، زینب قهرمان (س) دختر علی (ع)، تهران، نشر مطهر، چاپ اول.

طبرسی، احمدبن علی (1403ق)، الاحتجاج علی اللجاج، تحقیق: محمدبقر خرسان، مشهد، نشر مرتضی، چاپ اول.

طبرسی، فضل بن حسن (1390ق)، اعلام الوری باعلام الهدی، تهران، نشر اسلامیه، چاپ سوم.

______________ (1417ق)، اعلام الوری باعلام الهدی، قم، نشر موسسه آل البیت (ع)، چاپ اول.

طبری آملی، محمد بن جریر بن رستم (1413ق)، دلائل الامامه، قم، نشر بعثت، چاپ اول.

طوسی محمد بن حسن (1411ق)، الغیبه، تحقیق: عبادالله تهرانی و علی احمد ناصح، قم، نشر دائره المعارف اسلامی، چاپ اول.

______________ (1414ق)، الأمالی، قم، نشر دارالثقافه، چاپ اول.

فتال نیشابوری، محمدبن احمد (1375ش)، روضه الواعظین و بصیره المتعظین، قم، نشر رضی، چاپ اول.

قزوینی، محمد کاظم (1387ش)، زندگانی حضرت زینب (س) (از ولادت تا شهادت)، ترجمه: محمد اسکندری، تهران، نشر مهر یاس شمیم، چاپ سوم.

قمی، عباس (1382ش)، منتهی الامال، اصفهان، نشر کهن دژ، چاپ اول.

______ (1414ق)، سفینه البحار، قم، نشر اسوه، چاپ اول.

______ (1372ش)، نفس المهموم، ترجمه: محمدباقر کمره‌ای، قم، نشر مسجد مقدس حضرت صاحب الزمان (عج).

مازندرانی، محمدمهدی (1419ق)، معالی السبطین، قم، نشر مکتبه الشری الرضی.

مامقانی، عبدالله (1353ش)، تنقیح المقال، نحف، مطبعه المرتضویه.

مجلسی، محمدباقر (1403ق)، بحار الانوار، بیروت، دارالاحیاء التراث العربی، چاپ دوم.

___________ (1389ش)، مقتل مجلسی، مشهد نشر نوند، چاپ اول.

محلاتی، ذبیح الله (1368ش)، ریاحین الشریعه، تهران، نشر دارالکتب الاسلامیه، چاپ پنجم.

مفید، محمد بن محمد (1413ق)، الارشاد فی معرفه الله حجج العباد، تحقیق: موسسه آل البیت (ع)، قم، کنگره شیخ مفید، جاپ اول.

_____________ (1413ق)، الأمالی، تحقیق: حسین  استادولی و علی اکبر غفاری، قم کنگره شیخ مفید، جاپ اول.

مقریزی، تقی الدین احمد بن علی (1420ق)، امتاع الاسماع، تحقیق: محمدعبدالحمید النمیمی، بیروت، دارالکتب الاعلمیه، جاپ اول.

منسوب به علی بن موسی الرضا (ع) (1406)، الفقه المنسوب الی الاامام الرضا (ع)، تحقیق: موسسه آل البیت (ع)، مشهد، موسسه آل البیت (ع)، چاپ اول.

میانجی، علی احمد (1426ق)، مکاتیب الائمه (ع)، تحقیق: مجتبی فرجی، قم، دارالحدیث، چاپ اول.

نوری، حسین بن محمد (1408ق)، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، قم، موسسه آل البیت (ع)، چاپ اول.