مقدمه

یکى از مباحث تاریخ عاشورا که باید بحث و بررسى درباره آن صورت گیرد، حادثه کربلا در قالب آمار و ارقام است. اهمیت این بحث از آن روست که با توجه به بستر تاریخى این واقعه و تغییر شرایط و اوضاعى که بر این حادثه از آغاز تا فرجام آن حاکم بوده است، اعداد و ارقام گزارش شده درباره آن، متفاوت و گاه متناقض است.

با توجه به همین نکته، پژوهش حاضر انجام شده، با مقایسه بین منابع کهن تاریخى در این باره، گزارش شفافى از اعداد و ارقام به کار رفته در این رخداد تاریخى ارائه می‌دهد. گفتنى است در این نوشتار در خصوص آمار و ارقامى که از آغاز تا فرجام حادثه، قابل توجه و تأمل است[1] به ویژه آمار سپاه طرفین، شهدا، کشته‌هاى دشمن و... به ترتیب حوادث، تحقیق و بررسى شده است.

1- آمار نامه‌هاى کوفیان به امام حسین علیه‌السلام

مورخان، آمار نامه‌هاى رسیده به امام حسین علیه‌السلام را در مکه گوناگون نوشته‌اند. گروهى 150 نامه نوشته‌اند که هر نامه متعلق به یک یا دو و یا چهار نفر بوده است[2]. طبرى، تعداد نامه‌ها را حدود پنجاه و سه[3] و بلاذرى[4]50 نامه نوشته است. اما ابن‌سعد تعداد نویسندگان نامه را 18 هزار نفر نگاشته است[5]، چنان که سید‌بن‌طاووس گزارش کرده است که در یک روز 600 نامه براى امام علیه‌السلام آمد تا آن که 12 هزار نامه جمع شد.[6]

آن چه در برخى منابع کهن آمده، آن است که بیعت کنندگان (نه نویسندگان نامه‌ها) 12 یا 18 هزار نفر بوده‌اند، از این رو به نظر مى‌رسد این دو مورخ بین تعداد نویسندگان نامه‌ها و آمار بیعت کنندگان خلط کرده‌اند.

 

گزارش ابن‌سعد و ابن‌طاووس را نمی‌توان پذیرفت، زیرا ـ چنان که خواهیم نوشت ـ آن چه در برخى منابع کهن آمده، آن است که بیعت کنندگان (نه نویسندگان نامه‌ها) 12 یا 18 هزار نفر بوده‌اند، از این رو به نظر مى‌رسد این دو مورخ بین تعداد نویسندگان نامه‌ها و آمار بیعت کنندگان خلط کرده‌اند.

در جمع بندى دیدگاه مورخان در این باره، به نظر می‌رسد گزارش 150 نامه با توجه به کثرت قائلان و قدمت برخى منابع آن، به واقعیت نزدیک تر باشد.

2- تعداد بیعت کنندگان با حضرت مسلم در کوفه

تعداد کوفیان بیعت کننده با مسلم‌بن‌عقیل نیز در منابع تاریخى متفاوت نقل شده است. بسیارى از منابع، آمار بیعت کنندگان را 18 هزار نفر[7] و برخى 12 هزار نفر[8] نوشته‌اند. در خبرى به نقل از امام باقر علیه‌السلام آمار بیعت کنندگان 20 هزار نفر بیان شده است[9]. اما ابن‌اعثم و خوارزمى بیش از 20 هزار نفر،[10] ابن‌شهرآشوب 25 هزار نفر[11]، ابن‌قتیبه و ابن‌عبدربه بیش از 30 هزار نفر،[12] و ابن‌عساکر و ابن‌نما حلى (در جاى دیگر به نقل از شعبى)، 40 هزار نفر[13] گزارش کرده‌اند.

با توجه به آن که فراخوانى نیروها از سوى مسلم بر اثر شرایط اضطرارى که عبیدالله به وجود آورده بود، ناگهانى و بدون اعلام قبلى صورت گرفت و طبیعتا نمی‌شد همه بیعت کنندگان به سرعت به مسلم بپیوندند، گزارش طبرى از ابومخنف و شیخ مفید، یعنى 4 هزار نفر از اعتبار بیشترى برخوردار است.

 

در گزارشى، زید‌بن‌على در پاسخ سلمه‌بن‌کهیل بیعت کنندگان با جدش امام حسین علیه‌السلام را هشتاد هزار نفر ذکر کرده است[14] که به نظر می‌رسد این رقم نزدیک به تعداد افرادى است که آمادگى خود را براى جنگ با سپاه یزید اعلام کردند.

گزارش طبرى از ابومخنف که 18 هزار نفر را گزارش کرده است، از اعتبار بیشترى برخوردار است، به ویژه آن که منابع کهن دیگر نیز این آمار را تأیید کرده‌اند.

3- کوفیان آماده براى نبرد

در برخى گزارش‌ها آمده است که آمار کوفیان آماده براى جنگ با لشکر یزید 100 هزار نفر بودند.[15]

4- قیام کنندگان همراه مسلم

برخى منابع، تنها به همراه شدن کوفیان با مسلم در آغاز قیامش اشاره کرده و سخنى از تعداد آنان به میان نیاورده‌اند. ابوالفرج اصفهانى می‌نویسد: هنگام خروج مسلم، کوفیان نزد وى اجتماع کردند تا آن‌جا که مسجد و بازار کوفه از جمعیت پر شد.[16] اما ابن‌سعد و ذهبى، همراهان مسلم را در قیام کوفه، 400 نفر،[17] طبرى و شیخ مفید 4 هزار نفر[18] و ابن‌اعثم، مسعودى و خوارزمى، 18 هزار یا بیشتر،[19] ابن‌شهرآشوب، 8 هزار نفر[20] و ابن‌حجر عسقلانى 40 هزار نفر[21] نوشته‌اند.

با توجه به آن که فراخوانى نیروها از سوى مسلم بر اثر شرایط اضطرارى که عبیدالله به وجود آورده بود، ناگهانى و بدون اعلام قبلى صورت گرفت و طبیعتا نمی‌شد همه بیعت کنندگان به سرعت به مسلم بپیوندند، گزارش طبرى از ابومخنف و شیخ مفید، یعنى 4 هزار نفر از اعتبار بیشترى برخوردار است.

اگر بپذیریم که حتى کم ترین عدد، یعنى 60 نفر، مأمور دست گیرى حضرت مسلم شده بودند، این امر حاکى از شجاعت و دلاورى بالاى وى دارد که حاکم کوفه مجبور می‌شود این تعداد افراد را براى دست گیرى او گسیل دارد.

 

5- محاصره کنندگان مسلم

در جریان دست گیرى مسلم توسط نیروهاى رئیس پلیس کوفه، برخى منابع، تعداد افرادى را که مأمور انجام این کار شده بودند، 60 یا 70 نفر[22] و برخى دیگر 100[23] یا 300 نفر[24] نوشته‌اند.

اگر بپذیریم که حتى کم ترین عدد، یعنى 60 نفر، مأمور دست گیرى حضرت مسلم شده بودند، این امر حاکى از شجاعت و دلاورى بالاى وى دارد که حاکم کوفه مجبور می‌شود این تعداد افراد را براى دست گیرى او گسیل دارد.

6- آمار اصحاب امام علیه‌السلام

پیش از پرداختن به گزارش‌هاى مورخان در این باره، یادآورى چند نکته ضرورى است:

1. هیچ شیوه‌اى براى دست یافتن به آمار دقیق و حقیقى یاران امام حسین علیه‌السلام، اعم از شهدا و غیر شهدا وجود ندارد و این مسئله به دو سبب است:

اول: آن که مستندات و مدارک دست اول در این باره، گزارش‌هاى شاهدان عینى حادثه است که تعداد یاران امام علیه‌السلام را گوناگون نقل کرده‌اند. این گونه گزارش‌ها، طبیعتا بر مبناى شمارش و آمارگیرى دقیق و تک تک نبوده است، بلکه به اقتضاى ویژگى‌هاى طبیعى این قبیل حوادث و بر مبناى مشاهده عینى و حدس و تخمین بوده است.[25]

در ثبت و ضبط نام افراد در منابع تاریخ و حدیث، از نظم و قاعده مشخصى پیروى نشده است؛ به این معنا که در ضبط نام افراد، دقت لازم صورت نگرفته است، گاه یک نفر به اعتبار اسم، کنیه، نام پدر یا مادر و یا حتى با مشخصات تیره و تبار، به چند شکل ثبت شده و در نتیجه، این امر موجب تکرار نام و نشان یک نفر شده است. از این رو مشاهده می‌شود که در برخى منابع و مقاتل، یک نفر، چند نفر به حساب آمده است.

 

دوم: آن که در ثبت و ضبط نام افراد در منابع تاریخ و حدیث، از نظم و قاعده مشخصى پیروى نشده است؛ به این معنا که در ضبط نام افراد، دقت لازم صورت نگرفته است، گاه یک نفر به اعتبار اسم، کنیه، نام پدر یا مادر و یا حتى با مشخصات تیره و تبار، به چند شکل ثبت شده و در نتیجه، این امر موجب تکرار نام و نشان یک نفر شده است. از این رو مشاهده می‌شود که در برخى منابع و مقاتل، یک نفر، چند نفر به حساب آمده است.[26] این امر هر محققى را در ارائه گزارش شفاف و دقیق از آمار اصحاب امام علیه‌السلام با مشکل روبه رو ساخته است.

2. تعداد یاران امام حسین علیه‌السلام در همه مراحل قیام، ثابت نبوده است، چنان که یاران امام علیه‌السلام هنگام خروج از مکه با زمان ورود حضرت به کربلا و با روز عاشورا متفاوت بوده است. براى نمونه ـ چنان که خواهیم نوشت ـ ابن‌اعثم و خوارزمى آمار اصحاب امام علیه‌السلام را هنگام خروج حضرت از مکه 82 نفر گزارش کرده اند، اما تعداد سپاه حضرت را در روز عاشورا 72 نفر نوشته‌اند.

3. گذشته از اختلاف گزارش‌ها درباره آمار بنى‌هاشم، این نکته حائز اهمیت است که برخى از افراد بنى‌هاشم نه تنها در کربلا حضور نداشته‌اند، بلکه در اصل وجود آنان نیز شک و تردید است، مثلا ابراهیم‌بن‌حسین علیه‌السلام را برخى منابعِ متأخر، از فرزندان امام حسین علیه‌السلام دانسته‌اند،[27] اما در منابع متقدم تاریخى، حدیثى، رجالى و انساب، چنین فرزندى براى امام علیه‌السلام گزارش نشده است.

با توجه به آن چه گفته شد براى آن که تا حد امکان، گزارش روشنى در این باره ارائه شود، آمار اصحاب امام علیه‌السلام در چهار مقطع زمانى و مکانى از مراحل قیام، بررسى و ارائه می‌شود:

تا آن جا که بررسى کرده‌ایم بسیارى از منابع، تنها به خروج امام حسین علیه‌السلام از مدینه همراه اهل بیت خود اشاره کرده و هیچ سخنى از تعداد همراهان امام علیه‌السلام به میان نیاورده‌اند. تنها رقمى که در این باره وجود دارد، در روایت شیخ صدوق (رحمه الله) از امام صادق علیه‌السلام است که در آن تعداد یاران و اهل بیت همراه امام حسین علیه‌السلام هنگام خروج، 21 نفر گزارش شده است.

 

الف) هنگام خروج از مدینه

تا آن جا که بررسى کرده‌ایم بسیارى از منابع، تنها به خروج امام حسین علیه‌السلام از مدینه همراه اهل بیت خود اشاره کرده و هیچ سخنى از تعداد همراهان امام علیه‌السلام به میان نیاورده‌اند.[28] تنها رقمى که در این باره وجود دارد، در روایت شیخ صدوق (رحمه الله) از امام صادق علیه‌السلام است که در آن تعداد یاران و اهل بیت همراه امام حسین علیه‌السلام هنگام خروج، 21 نفر گزارش شده است.[29]

ب) هنگام خروج از مکه

1- ابن‌سعد تعداد همراهان امام علیه‌السلام را 60 نفر از اصحاب و 19 نفر از بنى‌هاشم (زن، مرد و کودک) نوشته است.[30] ابن‌عساکر و ابن‌کثیر در گزارش خود، تعداد اهل بیت امام علیه‌السلام را مشخص نکرده‌اند، اما تعداد یاران امام علیه‌السلام را 60 نفر از کوفیان نوشته‌اند.[31]

2- ابن‌قتیبه دینورى و ابن‌عبد ربه از زبان مسلم‌بن‌عقیل هنگام شهادتش (که مصادف با زمان خروج امام علیه‌السلام از مکه بوده) همراهان امام حسین علیه‌السلام را از زن و مرد، 90 نفر نوشته‌اند.[32]

3- ابن‌اعثم، خوارزمى، محمد‌بن‌طلحه شافعى، اربلى و ابن‌صباغ مالکى همراهان امام علیه‌السلام را هنگام خروج حضرت از مکه 82 نفر نوشته‌اند.[33]

4- ابن‌کثیر در جاى دیگر، همراهان امام علیه‌السلام را نزدیک به 300 نفر نوشته است.[34]

چنان که ملاحظه می‌شود، صرف نظر از گزارش اخیر ابن‌کثیر که متفرد است، تفاوت آمارهاى دیگر با هم، کمتر از ده نفر است[35] که این تفاوت ـ چنان که گفته شد ـ ناشى از گزارش تخمینى راویان (نه آمارگیرى دقیق) است.

روایت عمار دُهْنى و گزارش مسعودى را نمی‌توان پذیرفت. اما روایت عمار دُهنى ـ صرف نظر از بحث‌هایى که در مورد عمار در کتاب‌هاى رجالى مطرح است از نظر محتوا متفرد است و نه تنها هیچ شاهدى آن را تأیید نمی‌کند، بلکه گزارش جدا شدن گروهى از همراهان امام علیه‌السلام در منزل زباله که به انگیزه پیروزى امام علیه‌السلام ایشان را همراهى کرده بودند، حاکى از کاهش چشم گیر یاران امام علیه‌السلام است.

 

ج) در کربلا (پیش از عاشورا)

گزارش آمار یاران امام علیه‌السلام هنگام ورود و حضور در کربلا متفاوت نقل شده است:

1. عمار دهنى به نقل از امام باقر علیه‌السلام یاران امام حسین علیه‌السلام را هنگام ورود به کربلا 145 نفر (45 نفر سواره و 100 نفر پیاده) ذکر کرده است.[36]

2. برخى مورخان 89 نفر نوشته‌اند، با این توضیح که 50 نفر اصحاب امام علیه‌السلام، 20 نفر از سپاه دشمن (که به امام علیه‌السلام پیوستند) و 19 نفر از اهل بیت علیهم‌السلام.[37] وى پیش از این، تعداد سواران امام علیه‌السلام را 32 نفر در مسیر کربلا نوشته است.[38]

3. یعقوبى اصحاب و اهل بیت امام علیه‌السلام را 62 یا 72 نفر گزارش کرده است.[39]

4. مسعودى تنها مورخى است که آمار اصحاب امام علیه‌السلام را هنگام روانه شدن به کربلا به همراه سپاه حر، 500 سوار و حدود 100 پیاده نوشته است.[40]

5. ابن‌شهرآشوب تعداد یاران امام علیه‌السلام را در کربلا (پیش از عاشورا) 82 نفر نوشته است.[41]

6. ابن‌أبار بَلَنْسى (م 658 ق) بیش از 70 نفر پیاده و سواره نوشته است.[42]

روایت عمار دُهْنى و گزارش مسعودى را نمی‌توان پذیرفت. اما روایت عمار دُهنى ـ صرف نظر از بحث‌هایى که در مورد عمار در کتاب‌هاى رجالى مطرح است[43] از نظر محتوا متفرد است و نه تنها هیچ شاهدى آن را تأیید نمی‌کند، بلکه گزارش جدا شدن گروهى از همراهان امام علیه‌السلام در منزل زباله که به انگیزه پیروزى امام علیه‌السلام ایشان را همراهى کرده بودند،[44] حاکى از کاهش چشم گیر یاران امام علیه‌السلام است و ـ چنان که در قسمت پیشین نگاشته شد ـ گزارش‌هاى آمار یاران امام علیه‌السلام پس از خروج وى از مکه و در بین راه و پیش از ورود به کربلا، حداکثر 90 نفر را تأیید می‌کند، از این رو نمی‌توان این گزارش را قابل اعتماد دانست. اما مسعودى در نقل گزارش خود متفرد است و هیچ شاهد و قرینه‌اى نقل او را تأیید نمی‌کند. بنابراین، از مجموع گزارش‌هاى دیگر، این نتیجه را می‌توان گرفت که یاران امام علیه‌السلام 70 تا نزدیک به 90 نفر بوده‌اند.

ادامه دارد...