مقدمه

اعتقاد و امید به حکومت صالحان بر روی زمین، تاریخی به درازای عمر بشر دارد. سال‌هاست مؤمنان از خدای خویش، خواستار زندگی در دولت حجت الهی هستند؛ آرزویی که تنها با امر رجعت تحقق می‌یابد. دولت کریمه الهی، با ظهور و قیام ‌حضرت مهدی (عج) آغاز می‌شود و با رجعت امامان معصوم (ع) ادامه خواهد یافت تا عمر زمین به پایان رسد و قیامت برپا شود.

ازجمله اعتقادات شیعه این است که زمین تا قیامت هیچ‌گاه از حجت الهی خالی نمی‌ماند و از سویی بنا بر اسناد روایی، امام زمان (عج) که پس از ظهور و قیام، زندگی جاودانه ندارد و از دنیا رحلت می‌نماید. در نتیجه، بازگشت ائمه اطهار به دنیا و حکومت آنان تا زمان فرارسیدن قیامت، امری لازم و مسلم است تا سلسله حجج الهی قطع نشود (کلینی، 1365: 1/178)؛ چراکه تداوم سلطنت و حکومت ائمه اطهار (ع) پس از ظهور امام زمان (عج) بیان‌کننده هدفمند بودن امر رجعت و تحقق وعده‌های الهی طبق این آیه شریفه است:

«و َنُریدُ أَن نَمُنَّ عَلَى الَّذینَ استُضعِفوا فِی الأَرضِ وَنَجعَلَهُم أَئِمَّهً وَنَجعَلَهُمُ الوارِثینَ» (قصص: 5)

اهمیت اعتقاد به رجعت ائمه (ع) به قدری است که امام صادق (ع) می‌فرماید:

«لَیْسَ مِنَّا مَنْ لَمْ یُؤْمِنْ بِکَرَّتِنَا؛ (مجلسی، 1362: 53/ 92) »

هرکس به رجعت ما ایمان نداشته باشد، از ما نیست.

بازگشت انسان‌ها به دنیا عام نیست و مؤمنان محض و کافران محض بازخواهند گشت؛ چنان‌که امام صادق (ع) فرمود:

«إِنَّ الرَّجْعَهَ لَیْسَتْ بِعَامَّهٍ بَلْ هِیَ خَاصَّهٌ، لَا یَرْجِعُ إِلَّا مَنْ مَحَضَ الْإِیمَانَ مَحْضاً أَوْ مَحَضَ الشِّرْکَ مَحْضاً؛ (همان: 53/ 39) رجعت همگانی نیست، بلکه خاص است و تنها کسانی به دنیا بازمی‌گردند که مومن خالص یا مشرک محض باشند.»

در برخی روایات، به طور مشخص از افرادی که رجعت می‌کنند نام برده شده است؛ حضرت اسماعیل، حزقیل، دانیال، یوشع، خضر و عیسی (ع)، حضرت رسول اکرم (ص)، ائمه اطهار (ع)، جمعی از اصحاب همچون سلمان، مقداد، جابر بن عبدالله انصاری، مالک اشتر، مفضل بن عمرو، حمران بن اعین و نیز اصحاب کهف به عنوان رجعت‌کننده یاد شده‌اند (همان: 53/ 61، 105، 108).

در بین امامان (ع)، بیشترین حجم روایات رجعت به امام حسین (ع) اختصاص یافته و او را اولین رجعت‌کننده پس از ظهور و قیام ‌حضرت مهدی (عج) دانسته‌اند. امام صادق (ع) فرموده است:

«إِنَّ أَوَّلَ‌ مَنْ‌ یَکُرُّ فِی الرَّجْعَهِ الْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیٍّ (علیه السلام) وَ یَمْکُثُ فِی الْأَرْضِ أَرْبَعِینَ سَنَهً، حَتَّى یَسْقُطَ حَاجِبَاهُ عَلَى عَیْنَیْهِ؛ (همان: 64/ 53) نخستین کسی که زمین برای او شکافته می‌شود و روی زمین بازمی‌گردد، حسین بن علی (ع) است و به قدری حکومت می‌کند که از کثرت سن، ابروهایش روی دیدگانش می‌ریزد.»

در منابع روایی، به «زمان» و «فلسفه رجعت» امام حسین (ع) و همراهان ایشان اشاره شده است. در این نوشتار، به بررسی موارد یادشده می‌پردازیم.

مفهوم‌شناسی رجعت

«رجعت» از ماده «رجع» در لغت، به معنای بازگشت خاص است (ابن منظور، 1404: 8/114). علاوه بر ماده رجع، واژه‌های «اوب»، «کر»، «عود» و «رد» نیز مترادف رجعت به کار می‌روند (راغب اصفهانی، 1374: 2/ 56). رجعت در اصطلاح، به معنای بازگشت گروهی از انسان‌ها به دنیا پس از مرگ و پیش از روز رستاخیز اطلاق می‌شود. شیخ مفید دراین‌باره می‌گوید:

«ان الله تـعالی یـردُّ قـَوماً مِنَ الاموات اِلَی الدُّنیا فـِی صُورِهم الَّتی کانوُا عَلَیهَا فیُعِزّ مِنهُم فَریقاً و یذّلُ فَریقاً... و ذلک عند قیام مهدی من آل محمد (ص)؛ (مفید، 1413: 78) خداوند متعال گروهی از مردگان را به همان وضعیتی که بوده‌اند برمی‌گرداند. پس به عده‌ای از آن‌ها عزت می‌بخشد و عده‌ای دیگر را ذلیل می‌کند. ... و این در هنگام قیام ‌حضرت مهدی (عج) خواهد بود.»

براساس روایات اسلامی، رجعت از روزهای بزرگ و مهم عالم است که از آن در قرآن کریم به «ایام‌الله» یاد شده است (همان: 42). چنان‌که گفته شد، رجعت برای مومنان خالص و کفار و منافقان خالص است (دوانی، 1378: 92). ازاین‌رو برای همه مومنان و منتظران واقعی ظهور ‌حضرت مهدی (عج) که پیش از ظهور آن حضرت از دنیا رفته‌اند، امکان رجعت به دنیا و یاری ایشان وجود دارد (کلینی، 1365: 2/ 7). برخلاف مومنان که رجعتی اختیاری دارند، کفار و منافقان هرگز به میل و اراده خود به دنیا بازنمی‌گردند؛ بلکه از روی اجبار به رجعت تن می‌دهند (دوانی، 1378: 92). ازجمله مومنان رجعت‌کننده، پیامبران و امامان معصوم (ع) هستند و نخستین امامی که در زمان رجعت و پس از امام مهدی (عج) حکومت عدل جهانی را بر عهده می‌گیرد، امام حسین (ع) است که سال‌های طولانی حکومت خواهد کرد (همان: 46).

درباره امکان عقلی رجعت باید گفت از فرض وقوع رجعت محالی پیش نخواهد آمد و مهم‌ترین دلیل بر امکان یک شی وقوع آن است. در قرآن کریم، داستان وقوع رجعت مردگان در همین دنیا در آیاتی چند گزارش شده است؛ همانند زنده شدن عزیر پیامبر بعد از صد سال (بقره: 259) و زنده شدن هزاران نفر پس از مرگ (بقره: 243).

بنابراین بر اساس مفاد این آیات قرآن می‌توان دریافت که بازگشت مردگان به دنیا، امری ممکن و پذیرفتنی است و با سنت‌های الهی نیز مخالفت ندارد. افزون بر این، بر اساس فرمایش قرآن کریم[1] خداوند بر انجام این امر تواناست زیرا بازگرداندن گروهی از انسان‌ها پس از مرگ به این دنیا، به مراتب از آفرینش نخستین آن‌ها آسان‌تر است.

رجعت امام حسین (ع)

رجعت خاص که در دوران ظهور رخ می‌دهد، دو مرحله زمانی دارد؛ مرحله اول، مقارن با ظهور و قیام امام زمان (عج) به اتفاق می‌افتد و افرادی مانند برخی از اصحاب پیامبر (ص) و اولیای الهی که در گذشته زندگی می‌کرده‌اند به دنیا بازمی‌گردند، از اصحاب امام زمان (عج) می‌شوند و حضرت را در قیامش یاری می‌کنند. مرحله دوم رجعت که زمان بازگشتن امامان معصوم (ع) به دنیاست، نزدیک رحلت امام زمان (عج) می‌خواهد بود.

در ادامه به زمان و چرایی رجعت امام حسین (ع) من از دیدگاه روایات، می‌پردازیم.

 1. نخستین رجعت‌کننده

امام حسین (ع) به عنوان اولین امام رجعت‌کننده پس از قیام ‌حضرت مهدی (عج) معرفی شده است:

«از امام صادق (ع) پرسیدند: آیا رجعت صحیح است؟ فرمود: آری. گفتند: نخستین کسی که می‌آید کیست؟ فرمود: حسین (ع) است که بعد از ظهور قائم (عج) می‌آید.» (دوانی، 1378: 1220)

جابر از امام محمدباقر (ع) روایت کرده است که امام حسین (ع) در روز عاشورا پیش از شهادتش درباره رجعت خود فرمود:

«اول کسی که زمین شکافته می‌شود و از آن بیرون می‌آید من خواهم بود و بیرون آمدن من موافق می‌افتد با بیرون آمدن امیرالمومنین و قیام قائم ما.» (مجلسی، 1363: 2/7)

2. همراهان امام حسین (ع) در رجعت

از بررسی روایات مشخص می‌شود که در هنگام رجعت امام حسین (ع) دسته‌ای از انبیای الهی و اصحاب ایشان به دنیا بازخواهند گشت. امام صادق (ع) می‌فرماید:

«امام حسین (ع) با 72 تن از یاران و اصحابشان که با حضرت در کربلا شهید شده بودند به دنیا برمی‌گردد و رجعت می‌کند؛ درحالی‌که لباس سفید پوشیده است و هفتاد پیغمبری که با حضرت موسی بن عمران (ع) برانگیخته شدند، با اوست. آن وقت حضرت قائم انگشترش را به او می‌سپارد و به مردم اعلان می‌کند که امام حسین (ع) با یارانش قیام کرده است تا اهل ایمان تردید ننمایند و بدانند که او دجال و شیطان نیست، بلکه او امامی ‌است که در دسترس مردم است و چون یقین کردند او امام حسین (ع) است تردید نخواهند کرد.» (مجلسی، 1362: 53/ 103؛ دوانی، 1378: 249)

در روایتی دیگر، تعداد همراهان رجعت‌کننده امام حسین (ع) دوازده هزار نفر عنوان شده است:

«مفضل از امام صادق (ع) پرسید: ‌ای سید من! حضرت صاحب‌الامر پس از قیام به کجا متوجه خواهد شد؟ حضرت فرمود: به سوی مدینه جدم؛ در آنجا ظالمان به اهل‌بیت را به امر خداوند زنده خواهند کرد و انتقام اهل‌بیت را از آن‌ها می‌گیرد. آنگاه فرمود: سپس حضرت امام حسین (ع) با یارانش و دوازده هزار صدیق ظاهر می‌شوند و رجعتی از این خوش‌تر نباشد. سپس صدیق اکبر امیرالمومنین (ع) بیرون می‌آید و پس ‌ازآن سید اکبر محمد رسول‌الله (ص) با هرکه ایمان به آن حضرت آورده از مهاجر و انصار و غیر ایشان و هرکس در جنگ‌های ایشان به شهادت رسیده است بیرون می‌آید و جمعی را که آن حضرت را تکذیب کرده و در حقیقت او شک می‌کردند و یا گفته او را رد می‌نمودند و هر کس با او جنگ کرده باشد، همه را زنده می‌کند و به جزای خود می‌رساند. همچنین یک‌یک ائمه تا صاحب‌الامر و هرکس ایشان را یاری کرده را برمی‌گرداند تا خوشحال شوند و هر کس که از ایشان دوری کرده را بازمی‌گرداند تا پیش از آخرت به عذاب و خواری دنیا مبتلا گردند.» (مجلسی، 1362: 53/ 266-268)

 3. مدت حکومت امام حسین (ع) پس از رجعت

درباره زمان و مقدار حکومت امام حسین (ع) در زمان رجعت، روایات درخور توجهی یافت نشد. تنها در روایاتی از امام محمدباقر (ع) به طولانی بودن حکومت امام حسین (ع) در عصر رجعت اشاره شده است:

«اول کسی که در رجعت بر خواهد گشت، حضرت امام حسین (ع) خواهد بود و آن مقدار پادشاهی خواهد کرد که از پیری، موهای ابروهای او بر روی دیدگانش آویخته شود.» (همان، 1363: 2/ 7)

و در روایاتی نیز زمان خلافت امام حسین (ع) پس از رجعت را چهل هزار سال تعیین کرده‌اند (همان، 1362: 53/46).

4. فلسفه رجعت امام حسین (ع)

همه سنت‌های الهی حکیمانه و هدفمند است؛ زیرا فاعل حیکم، کار لغو و بیهوده انجام نخواهد داد. آموزه رجعت نیز اهدافی حکیمانه دارد و در آن فلسفه‌هایی نهفته است. در متون دینی به فلسفه و چرایی رجعت به این امور اشاره شده است: مجازات سخت کافران، زمینه‌سازی تکامل معنوی یا تکامل شقاوت، مدال عظیم یاری امام برای منتظران واقعی (مکارم شیرازی، 1386: 559)، شفای دل اهل ایمان، لذت بردن مومنان از حاکمیت اسلام و نصرت دین و حکومت عدل جهانی (حر عاملی، 1362: 272).

درباره فلسفه رجعت امام حسین (ع) ما نیز در روایات، اشاراتی آمده است که در ادامه بد آن‌ها می‌پردازیم:

الف) انتقام از دشمنان و خون‌خواهی

در روایات، انتقام از دشمنان و خون‌خواهی، از مهم‌ترین اهداف رجعت امام حسین (ع) به شمار آمده است. البته انتقام‌گیری از ظالمان و ستمگران، تنها منحصر به واقعه عاشورا نیست، بلکه مطابق روایتی از امام کاظم (ع) در هنگامه رجعت، بسیاری از مومنان از دشمنان خود طلب حقوق پایمال شده خویش را می‌کنند و از آن‌ها انتقام می‌گیرند:

«ارواح مؤمنان با ارواح دشمنان ایشان به سوی بدن‌ها برمی‌گردند تا حق خود را از آنان استیفا کنند. هرکس ایشان را عذاب و شکنجه کرده باشد، از او انتقام می‌کشند و... .» (مجلسی، 1363: 2، 7)

امام صادق (ع) درباره انتقام‌گیری امام حسین (ع) از قاتلان خود می‌فرماید؟

«اولین کسی که به دنیا برمی‌گردد، امام حسین (ع) و اصحاب او و یزید بن معاویه و اصحاب او هستند. آنگاه او (امام حسین (ع)) همه آن دشمنان را می‌کشد.» (عیاشی، 1381: 2/ 282)

در این روایت به رجعت اصحاب آن حضرت و نیز مخالفان و دشمنان ایشان اشاره شده و تصریح گردیده که گویی در واقعه رجعت، صحنه حماسه‌آفرین عاشورا دوباره تکرار می‌شود و بار دیگر بین آن حضرت و سپاه یزید، جنگی درمی‌گیرد که سرانجام و عاقبت آن، پیروزی سپاه امام بر سپاه کفر است. در روایتی دیگر از جابر جعفی، از امام باقر (ع) چنین نقل می‌کند:

«به خدا قسم مردی از ما اهل‌ بیت سیصد سال (و سیزده سال) به اضافه نه سال، حتماً و بدون تردید حکومت خواهد کرد. (جابر) می‌گوید: به آن حضرت عرض کردم: قائم چقدر در عالم خود برپاست تا از دنیا برود؟ فرمود: نوزده سال از روز قیامش تا روز وفاتش. آنگاه «منتصر» یعنی حسین برای طلب خون خود و یارانش به دنیا برمی‌گردد و از پس او امیرالمومنین رجعت می‌کند.» (نعمانی، 1363: باب 26، 474)

ب) حضور حجت الهی در زمین پس از وفات ‌حضرت مهدی (عج)

از مهم‌ترین آموزه‌های اعتقادی این است که زمین هیچ‌گاه از حضور حجت الهی خالی نخواهد بود. در روایات به وفات یا شهادت ‌حضرت مهدی (عج) پس از قیامش اشاره شده است. براساس سنت الهی مبنی بر انجام تغسیل و تکفین امام توسط امام بعدی و ضرورت خالی نبودن زمین از حجت الهی، باید امامی ‌معصوم عهده‌دار این رسالت شود. براساس روایات، امام حسین (ع) عهده‌دار این امر پس از رحلت ‌حضرت مهدی (عج) خواهد شد. از امام صادق (ع) درباره آیه شریفه «ُثمَّ رَدَدْنَا لَکُمُ الْکَرَّهَ عَلَیْهِمْ» (اسراء: 6) نقل شده که فرمود:

«مراد، زنده شدن امام حسین (ع) با اصحاب خود در عصر امام زمان (عج) است، درحالی‌که کلاه‌خودهایی طلایی بر سر دارند و رجعت امام حسین (ع) و یارانش را به مردم اطلاع می‌دهد تا مومنان به شک و تردید نیفتند. این در حالی است که ‌حضرت مهدی (عج) در میان مردم حضور دارد. هنگامی‌که مردم امام حسین (ع) را به خوبی شناختند و به او ایمان پیدا کردند، مرگ حضرت حجت (ع) فرا می‌رسد و امام حسین (ع)، غسل و حنوط و کفن و خاک‌سپاری حضرت را بر عهده می‌گیرد؛ زیرا امام را جز امام، غسل نمی‌دهد.» (مجلسی، 1362: 27/ 217)

در روایتی دیگر آمده است امام حسین (ع) و یارانش در اواخر حیات امام زمان (عج) رجعت می‌کنند و ‌حضرت مهدی (عج) پس از معرفی آن‌ها و شناخت مردم، از دنیا رحلت می‌کند و امام حسین (ع) غسل و دفن حضرت را بر عهده می‌گیرد. سپس سال‌های طولانی حکومت می‌کند و رهبری را بر عهده می‌گیرد (کلینی، 1365: 206/8).

ج) حکومت صالحان بر روی زمین

ازجمله وعده‌های الهی، حکومت صالحان بر روی زمین است:

«وَلَقَدْ کَتَبْنَا فِی الزَّبُورِ مِنْ بَعْدِ الذِّکْرِ أَنَّ الْأَرْضَ یَرِثُهَا عِبَادِیَ الصَّالِحُونَ؛ (انبیاء: 105) و ما در زبور - پس از تورات؛ نوشته‌ایم که این زمین را بندگان صالح من به میراث خواهند برد.»

از روایات استفاده می‌شود که فاصله بین قیام ‌حضرت مهدی (عج) و رجعت تا وقوع رستاخیز و برپا شدن قیامت، فاصله‌ای طولانی خواهد بود که در این فاصله عده‌ای از اولیای الهی حکومت می‌کنند و دنیا، روزگاری سرشار از صلح و صفا را به خود خواهد دید؛ دورانی که نشانی از ظلم و ستم وجود ندارد و نیکان به دیدن دولت کریمه اهل ایمان خوشحال می‌شوند و چشمانشان روشن می‌شود. در حدیثی آمده است امام حسین (ع) در روز عاشورا با اصحاب با وفایش درباره شهادت و رجعت خود و یارانش سخن گفت و این چنین فرمود:

«پیامبر (ص) به من فرمود: فرزندم! تو به سوی عراق کشانده خواهی شد و آن، سرزمینی است که پیامبر و جانشینان پیامبران آن را دیده‌اند و آن سرزمینی است که به آن «عمورا» گفته می‌شود. تو در آنجا به شهادت خواهی رسید و با تو گروهی از یارانت که ناراحتی لمس شمشیر را حس نمی‌کنند نیز به شهادت خواهند رسید. آنگاه حضرت این آیه را تلاوت کرد: (قُلْنَا یَا نَارُ کُونِی بَرْدًا وَسَلَامًا عَلَى إِبْرَاهِیمَ).[2] نبرد بر تو و بر آنان آرام‌بخش خواهد بود. بشارت باد بر شما! به خدا سوگند اگر ما را بکشند، ما به نزد پیامبران باز خواهیم گشت، آنگاه هر چه خداوند اراده نماید، درنگ خواهم کرد. سپس من اولین کسی هستم که از قبر خارج خواهم شد و قیام خواهم نمود؛ مانند قیام پدرم و قائم ما ‌حضرت مهدی (عج)؛ و مثل زندگی رسول خدا (ص) زندگی خواهم کرد. سپس نمایندگانی از جانب خدا بر من نازل خواهند شد که تا آن زمان بر زمین فرود نیامده بودند و همراه آنان جبرئیل، میکائیل، اسرافیل و سپاهیانی از ملائکه خواهند بود. آنگاه فرمود: تمام شیعیان ما از قبر خارج خواهند شد و ملائک، خاک را از صورتشان پاک خواهند کرد و همسران و خانه‌های بهشت را به آنان نشان می‌دهند و روی زمین هیچ مریض و گرفتاری نخواهد بود؛ چرا که به واسطه ما اهل‌بیت، رفع مرض و گرفتاری از آن‌ها خواهد شد؛ و خداوند برکت را از آسمان به زمین نازل خواهد کرد، به‌طوری‌که درخت‌ها پرثمر خواهند شد و میوه زمستانی را می‌شود در تابستان خورد و میوه تابستانی را در زمستان؛ و این معنای فرمایش خداوند است که در قرآن می‌فرماید: اگر مردم شهرها ایمان آورند و تقوا پیشه کنند، ما برکات آسمانی و زمینی را بر آن‌ها نازل خواهیم کرد، ولی آن‌ها آیات ما را تکذیب کردند و ما آنان را به آنچه انجام دادند، مبتلا نمودیم. سپس خداوند به شیعیان کرامتی عنایت می‌فرماید که هیچ چیزی روی زمین بر آن‌ها مخفی نخواهد ماند.» (آل الاعتماد، 1385: 107)

از مجموع روایات درمی‌یابیم که همراهی امام زمان (عج)، انتقام از دشمنان، ایجاد حکومت عدل الهی و ادامه داشتن سلسله حجج الهی پس از وفات ‌حضرت مهدی (عج)، از مهم‌ترین فلسفه‌های رجعت امام حسین (ع) به شمار می‌روند.

نتیجه‌گیری

اعتقاد به رجعت در بین شیعیان به قدری اهمیت دارد که به عنوان یکی از ویژگی‌های فکری و اعتقادی خاص شیعه معرفی شده است. ازاین‌رو درکنار روایات خاص رجعت، این آموزه در زیارت‌نامه‌ها و ادعیه تبلور یافته است. مشخص شد که از لحاظ عقلی نیز از فرض وقوع رجعت محالی پیش نخواهد آمد و مهم‌ترین دلیل بر امکان یک شی وقوع آن است. داستان رجعت و بازگشت مردگان در همین دنیا در قرآن کریم، دلیلی بر امکان و وقوع رجعت است. در طول تاریخ تشیع، علمای شیعه به پیروی از امامان معصوم (ع) برای گسترش و بالندگی این عقیده، تلاش فراوانی انجام داده‌اند و کتاب‌های متعددی دراین‌باره نگاشته‌اند. بنابر روایات، مشخص شد که رجعت امام حسین (ع) قطعی و حتمی ‌است. ایشان نخستین رجعت‌کننده به دنیا در زمان حضور امام زمان (عج) زیاد است و توسط آن حضرت به مردم معرفی می‌شود.

آنچه از روایات برمی‌آید، شروع حکومت امام حسین (ع) پس از رحلت امام زمان (عج) است. ایشان پس از انتقام‌گیری از پدیدآورندگان واقعه عاشورا و گستردن صلح و صفا و آرامش در عرصه گیتی، مدتی طولانی را به اداره امور عالم و حاکمیت بر جهان می‌گذراند و پس از ایشان، سایر امامان معصوم (ع) و اولیای الهی حکومت خواهند کرد تا قیامت فرارسد.

منابع

آل الاعتماد الموسوی، مصطفی (1385 ش)، لمعه من بلاغه الحسین (ع)، تحقیق: محمدحسین آل الاعتماد الموسوی، قم، نشر سازمان اوقاف و امور خیریه، چاپ هفتم.

ابن‌منظور، محمد بن مکرم (1404 ق)، لسان العرب، بیروت، بی‌نا.

حرعاملی، محمد بن حسن (1362 ش)، الایقاظ من الهجعه بالبرهان على الرجعه، ترجمه: احمد جنتی، تهران، نشر نوید، نرم‌افزار کتاب‌های اسلامی ‌اینترنتی.

دوانی، علی (1378 ش)، مهدی موعود (ترجمه جلد سیزدهم بحارالانوار)، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ بیست و هشتم.

راغب اصفهانی، حسین بن محمد (1374 ش)، مفردات الفاظ القرآن، ترجمه، تحقیق و تصحیح: غلامرضا خسروی حسینی، تهران، مرتضوی، چاپ دوم.

عیاشی، ابومنصور محمد بن مسعود (1381 ش)، تفسیر العیاشی، تصحیح: سید هاشم رسولی محلاتی، تهران، مکتبه العلمیه الاسلامیه.

کلینی، محمد بن یعقوب (1365 ش)، الکافی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، چاپ دوم.

مجلسی، محمدباقر (1362 ش)، بحارالانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار، تحقیق: سید جواد علوی، تهران، دارالکتب الاسلامیه.

مجلسی، محمدباقر (1363 ش)، حق‌الیقین، تهران، انتشارات رشیدی، چاپ دوم.

مفید، محمد بن محمد بن نعمان بن معلم (1413 ق)، اوائل المقالات، تحقیق: ابراهیم انصاری، قم، الموتمر العالمی لالفیه الشیخ المفید، تهران، نشر دانشگاه تهران، چاپ اول.

مکارم شیرازی، ناصروهمکاران (1386 ش)، یکصد و هشتاد پرسش و پاسخ، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ چهارم.

نعمانی، محمد بن ابراهیم (1363 ش)، الغیبه، ترجمه: محمد جواد غفاری، تهران، بازار سرای اردیبهشت، چاپ اول.