اختصاصی کرب و بلا؛ محسن حسام مظاهری؛ نویسنده و پژوهشگر مطالعات اجتماعی دین در هفتمین نشست از سلسله نشست‌های «واکنش ما به چالش‌های اجتماعی» پیرامون موضوع «مناسک شیعی در پاندمی کرونا» سخن گفت.

وی با اشاره به اینکه این پاندمی شرایط متفاوتی را به وجود آورده است که اغلب مردم جهان در مواجهه با آن مجبور به بروز رفتاری متفاوت از گذشته هستند، گفت: این وضعیت خاص و غیرمترقبه بر همه ابعاد و ساحات زندگی بشر سایه افکنده و چه بسا در آینده از آن به عنوان نقطه عطف و برهه‌ای مهم از تاریخ جهان معاصر یاد کنیم.

مظاهری تصریح کرد: یکی از وجوه بارز زندگی بشری که تحت تأثیر این بیماری دچار اختلال شده است، حوزه دین و فرهنگ دینی است که در پی آن از زمان شیوع این بیماری تاکنون سازمان‌ها، متولیان و پیروان ادیان و مذاهب گوناگون و گروه‌های دینی و شبه‌دینی شرایط تازه‌ای را تجربه کردند که تا پیش از آن حتی غیرقابل تصور بود.

این پژوهشگر مطالعات اجتماعی در ادامه گفت: به هر حال اقتضای این پاندمی منجر به بروز برخی تغییرات در شئون و مناسک دینی شده است و البته اینکه تا چه میزان پس از عبور از کرونا نیز شاهد تداوم چنین تغییراتی باشیم، چندان مشخص نیست هر چند که تجارب تاریخی نشان داده است که فرهنگ دینی در گذر از رخدادهای بزرگی همچون جنگ و بیماری‌های مهلک به طور طبیعی واجد تغییرات بزرگی بوده‌اند که ناگزیر به تحمل آنها حتی در مقاطع طولانی نیز هستند.

پاندمی کرونا بیش از هر مقوله دینی بر حوزه مناسک تأثیر گذاشته است

وی افزود: پاندمی کرونا بیش از هر مقوله دینی دیگری بر حوزه مناسک و آئین‌ها تأثیر گذاشته است که البته عجیب نیست چرا که الگوی شیوع این بیماری از طریق تعاملات آزاد و مستقیم افراد با یکدیگر است و مشاهده می‌کنید که از آغاز شناسایی این ویروس محدودیت‌هایی برای انواع تجمعات انسانی تعیین شد که مناسک دینی که ماهیتاً با تجمع افراد در کنار یکدیگر برای برپایی آئینی خاص همراه است نیز یکی از آنهاست و همچنین به تبع این محدودیت‌ها اماکن مذهبی نیز همچون عبادتگاه‌ها و زیارتگاه‌ها که محلی برای این تجمعات بودند تعطیل شدند.

این نویسنده تأکید کرد: این فرایند در شرایطی بود که اتفاقاً جامعه دینداران به دلیل مواجهه با چنین موقعیت بحرانی بیش از هر زمان دیگری نیازمند حضور در این اماکن مقدس به منظور شرکت در مناسک مذهبی و به نوعی توسل و التجاء بودند و در نتیجه یکی از دلایلی که این شرایط را دشوار و بغرنج کرد همین اختلال بود که عملکرد ادیان و گروه‌های دینی را با چالش مواجه ساخت که البته جامعه شیعی نیز از این تغییرات مستثنی و بر کنار نبود و با یک روند تدریجی از اسفند 98  اماکن  مذهبی دچار محدودیت شده و به تعطیلی کشیده شدند که این مسئله به مساجد، حسینیه‌ها و تکایا که محل برگزاری آئین و مناسک شیعی همچون برگزاری مراسم دعا در ماه‌های رجب، شعبان و رمضان و عزاداری در ماه محرم بودند نیز تعمیم یافت و پاندمی کرونا، مناسک شیعه را به یک بزنگاه تبدیل کرد.

وی گفت: در ادامه باید به ذکر چند نکته اشاره کنم و نخست اینکه به هر حال جایگاه مناسک در فرهنگ شیعی بسیار خاص و والاست و باید گفت که جامعه شیعی و فرهنگ جاری در آن از جمله فرهنگ‌های دینی است که چون برگزاری مناسک در آن کارکرد هویتی دارد لذا به برگزاری آئین و مناسک بسیار اهمیت می‌دهد. دلیل آن هم کاملاً روشن است چرا که جامعه شیعی در اقلیت است و مهمترین دغدغه شیعیان به ویژه در دوران نخستین، جلوگیری از تفرقه و انحلال بن‌مایه‌های اجتماعی آن در مواجهه با جامعه اکثریتی همچون اهل سنت است و به این واسطه همواره نیازمند ساز و کاری تمایزبخش بوده است.

مظاهری در ادامه اضافه کرد: مضافاً بر آن مناسک به دلیل ظرفیت و قابلیتی که در ماهیت خود دارد به منظور بسیج و تهییج  توده مردم یک جامعه، ابزار مناسبی محسوب شده که به این خاطر نه تنها جامعه شیعی بلکه همه فرقه‌ها و گروه‌های اقلیتی به آن توجه ویژه‌ای دارند. همچنانکه شیعه نیز از بدو تأسیس تاکنون به این مسئله مشهور است که علاوه بر وجوه بارز نظری در مباحثی همچون فقه، حدیث و کلام در رفتار عملی نیز به دنبال تمایزاتی بوده است که مناسک خاص موجود از جمله آنهاست.

امامان معصوم خود بنیانگذار مناسک اختصاصی فرهنگ شیعی بودند

وی با اشاره به اینکه زیارت و عزاداری از جمله مناسک اختصاصی فرهنگ شیعی به حساب می‌آید، گفت: نکته جالب توجه اینکه خود امامان معصوم (ع) بنیانگذاران این جریان محسوب می‌شوند چرا که از نظر جامعه‌شناختی شیعی ایشان نیز خود در زمره تابعان شناخته شده و به ویژه در مورد عزاداری عاشورا و شهادت امام حسین (ع) شاهد هستیم که از امام چهارم تا امام هشتم این سنت پایه گذاری شده و ایشان شخصاً رسمی تازه را ابداع کردند، همچنانکه تا پیش از واقعه عاشورا با وجود آنکه جامعه شیعه مصایبی همچون رحلت پیامبر (ص)، شهادت حضرت علی (ع) و وفات حضرت فاطمه (س) را تجربه کرده بود اما چنین مناسکی خاص که برای امام حسین (ع) رایج شده است را در مورد هیچکدام از آنها مسبوق به سابقه نداریم.

مظاهری با اشاره به اینکه به نظر می‌رسد که طراحی چنین مناسکی یک تاکتیک سیاسی و اجتماعی از سوی معصوم (ع) برای خنثی‌سازی سلسله اقداماتی بوده که از سوی حکام اموی و عباسی در جوی پر از خفقان و وحشت و به منظور به انزوا کشاندن جامعه شیعی اتخاذ شده بود، افزود: گویا شیعیان برای حفظ بقا و در ادامه استقلال و برقراری اتحاد و انسجام میان خود چاره‌ای جز بروز پررنگ و پُرطمطراق این مناسک نداشتند تا جایی که برای برگزاری این مناسک از هیچ کوششی فروگذار نکرده و حتی شاعران را نیز با تساهل رفتاری که از خود نشان می‌دادند تشویق به شعرسرایی در منقبت و رثای امام حسین (ع) می‌کردند.

وی در ادامه گفت: در دوران غیبت کبری نیز شاهد هستیم که این سیر آئینی و مناسکی مسیر دیگری پیدا کرد و تبدیل به جزئی لاینفک از فرهنگ شیعیان شد و طیف‌های متنوعی از آئین‌ها به وجود آمد و به تدریج حتی ما تقویم مناسکی نیز پیدا کردیم و نتیجه اینکه برگزاری مناسکی همچون عزاداری از انحصار عاشورا و شهادت امام حسین (ع) خارج و این کُنش اجتماعی و فرهنگی در مورد سایر معصومین (ع) نیز به اجرا درآمد و حتی برخی مناسبت‌های غیر عزا همچون جشن غدیر نیز رسمیت یافت و به عنوان سرمایه اجتماعی، امکان وفاق جامعه ایرانی را موجب شد تا اینکه رفته رفته از منظر فرهنگ عامه این سیر خرده فرهنگ‌ها و رسوم بومی و محلی را نمایندگی کرد تا آنجا که مثلاً عاشورا به عنوان بزرگترین آئین و فرهنگ عمومی مردم ایران زمینه برای تنوع و تکثر رفتارهای به‌هنجار اجتماعی به نسبت آن به منظور اتحاد و همبستگی بیشتر میان مردم را پدید آورد.

بروز برخی پدیده‌ها موجب فربه‌گی و تورم مناسک شیعی شده است 

مظاهری تصریح کرد: با این اوصاف باید گفت که حداقل طی دو سه دهه اخیر با مناسک شیعه و گسترش مناسبت‌های تقویمی در آن و همچنین رشد سخت‌افزاری و ابزاری، زمینه‌ساز تحقق آنها همچون افزایش هیئات مذهبی، سامان بخشی بقاع متبرکه، رشد مداحان و شأنیت اجتماعی آنها، رشد و تورم آئین‌های مذهبی را موجب شد و این در حالیست که در مقابل از نظر شاخص‌های اخلاق دینی، صداقت و باور به غیب و معاد و تقید به مناسک رسمی در میان توده مردم سیر کاهشی را شاهد بودیم و این امر دلیلی به غیر از تورم و فربه‌گی مناسک نمی‌تواند داشته باشد تا جایی که مثلاً در همین مناسک پیاده‌روی اربعین به فاصله تنها یک دهه از رونق یافتن آن، شاهد هستیم که بیشتر بُعد تفننی و تفریحی و سیاحتی از سوی بسیاری از شرکت‌کنندگان مورد نظر است تا بُعد معرفتی و شناختی و عبادی آن.

وی با اشاره به اینکه دین وقتی می‌تواند در جامعه به درستی نقش بازی کند که همه ابعاد آن به توازن رشد پیدا کند، گفت: غلظت روزافزون مناسک در دینداری به موازات رقیق شدن ابعاد اعتقادی و اخلاقی آن به ضرر کارآمدی دین است و استمرار این روند، به جای انسان دیندار، انسان مناسک‌گذار تولید می‌کند و از جایی به بعد چون مناسک در خدمت جامعه  و وفاق و اتحاد اجتماعی نیستد لذا توسعه آنها، توسعه تناقضات و تقویت روند فرقه‌گرایی، خشونت‌های مذهبی و اختلال در نظام شیعی را موجب می‌شود تا جایی که تظاهرات چنین نگرشی به انزوای جامعه شیعه حاصل از سب و لعن آشکار بزرگان اهل سنت در محافل رسمی مذهبی و بی‌اعتبار کردن هر آنچه که خارج از این مدار است منجر شده و در انتها رشد فرقه‌گری شیعی که ممکن است جریان تکفیری شیعی را نیز موجب شود به دنبال دارد.

این پژوهشگر مطالعات اجتماعی ادامه داد: در چنین شرایطی که با فربه‌گی و گسترش مناسک مذهبی روبرو هستیم عارضه دیگری تحت عنوان شیوع بیماری کرونا نیز رخ می‌دهد که با توجه به تعطیل شدن مراسم و مجالس مذهبی به جهت جلوگیری از تجمع افراد در مکانی خاص که عامل اصلی انتقال است، عملاً تشدید روند رسانه‌ای شدن آئین و مناسک مذهبی و شیعی را با استفاده از شبکه‌های تلویزیونی و فضای اینترنت به دنبال خواهد داشت و متولیان و برگزارکنندگان این مجالس و محافل اینبار تنها محمل برگزاری مناسک خود را پخش مستقیم از طریق شبکه‌های تلویزیونی و یا آنلاین از طریق شبکه‌های اینترنتی می‌دانند که در هر دوی آنها فصل مشترک عدم حضور شرکت کنندگان و عزاداران در مکان برگزاری است.

وی با اشاره به اینکه برگزاری مناسک مذهبی با چنین مدلی، زمینه را برای برپایی هیئات و محافل مذهبی تحت عنوان حسینیه مجازی، هیئت مجازی و یا حتی حسینیه‌های خانگی نیز فراهم کرد، گفت: در چنین مدلی از آنجا که اعضای خانه از طریق رسانه و با استقرار در خانه شخصی خود در برابر امواج تلویزیونی و اینترنتی در جریان رویداد مذهبی قرار می‌گیرند، فرم و شکل ویژه‌ای از برگزاری این مناسک نیز تجربه می‌شود که طی آن همه اعضای خانه چه دختر و پسر و چه مرد و زن فارغ از مسئله تفکیک و نشستن زنان در پس پرده، دوشادوش هم یک فرایند مذهبی و مناسک را تجربه می‌کنند.

دینداری فردی از جمله پیامدهای نه‌چندان مطلوب مناسک غیرحضوری و تلویزیونی است

حسام مظاهری ادامه داد: البته دینداری به شکل فردی از جمله پیامدهای نه‌چندان مطلوب چنین مدلی از برگزاری مناسک است که در آن فرد به کنج عزلت و انزوا کشیده می‌شود که به این دلیل برداشت استدلال و استنتاج او از مفاهیم دینی فردی و قائم به شخص خواهد بود و به این واسطه انحصار انتقال مفاهیم دینی از طریق واسطی تحت عنوان مداح و یا واعظ و سخنران برداشته می‌شود و فرد به شکل مستقیم از طریق گسترش منابع در دسترس در اینترنت و فضای مجازی خود را در معرض موج فزاینده‌ای از استدلال‌هایی که شاید خیلی از آنها وجهه درست و متعارفی نداشته باشند قرار می‌دهد که البته باید پذیرفت چنین فرمی از برگزاری مناسک شیوه‌ای متداول شده است که پس از عبور کرونا هم باقی خواهد ماند و حداقل از سوی نسل جوان همچنان از آن استقبال خواهد شد.

این مدرس دانشگاه گفت: از جمله پیامدهای به نسبت مثبت کرونا در مواجهه با برگزاری مناسک مذهبی، منعطف شدن شکل برگزاری آنهاست که تا به آن لحظه اگر این نوع مناسک از فرم خاص و غالباً تخت و یکسویه تبعیت می کرد اما اکنون می‌توان به مدد استفاده از قابلیت و ظرفیت‌های موجود در رسانه، شاهد بخش‌ها و آیتم‌های متنوع تری در روند برگزاری آن بود که قطعا به شرط بروز خلاقیت از سوی برگزار‌کننده، تأثیر مثبت و مضاعفی بر روی مخاطب خواهد داشت.

وی ادامه داد: علاوه بر این اسلوب، برگزاری مناسک مذهبی متأثر از کرونا با تغییرات محسوسی همراه بوده است و مثلاً در این دوره با مظاهر نوظهوری همچون برپایی هیئات خودرویی، کاروان های عزای خیابانی، مداحی دوره‌گرد و... مواجهه بودیم که شاید این امر به سرایت فرهنگی مناسک در میان لایه‌های مغفول مانده جامعه نیز مؤثر باشد.

کرونا  به بروز مدل‌های جایگزین همچون مشارکت در اقدامات عام المنفعه به جای برگزاری مجالس مذهبی کمک کرد

این پژوهشگر مطالعات اجتماعی و دینی اظهار داشت: انجام اقدامات عام‌المنفعه از جمله دیگر پیامدهای مثبت کرونا در راستای جایگزین کردن سلسله اقداماتی است که می‌تواند به جای برپایی مناسک و محافل مذهبی شاهد برگزاری آن باشیم تا آنجا که در طول مدت شیوع کرونا به ویژه در مورد برگزاری هیئات و مجالس عزای حسینی شاهد بودیم که این مجالس از سوی بانیان و برگزارکنندگان آن به سبب ممانعت از ازدحام جمعیت و تداوم زنجیره ابتلای بیماری لغو شده و به جای آن هزینه‌ها و بودجه تخصیص یافته به آن صرف کارهای دیگری شده است که از آن جمله تهیه اقلام و بسته‌های معیشتی برای خانوارهای بی‌بضاعت بوده است و یا کمک و امدادرسانی به مناطق بحران زده‌ای که ممکن است دچار عارضا سیل و زلزله شده باشند.

وی افزود: براین اساس شاهد هستیم که هم نیروی انسانی شاغل در برگزاری مناسک مذهبی به عنوان نیروی مؤثر در فرایند امدادرسانی معرفی شده و هم فضا و اماکنی همچون مساجد، تکایا و اماکن مقدسه که تا پیش از این به عنوان محلی برای برگزاری مناسک در نظر گرفته می‌شدند، تبدیل به ستاد و مقری برای استقرار مدیریت بحران و تهیه و توزیع اقلام مورد نیاز برای غلبه بر آن بحران شده‌اند.

مظاهری در ادامه گفت: با همه این تفاصیل باید چشم‌اندازی نیز از وضعیت برگزاری مناسک مذهبی شیعی پس از کرونا داشت و با توجه به اینکه به هر حال پاندمی کرونا موجب بروز برخی از محدودیت‌ها شد، این پرسش پیش خواهد آمد که آیا وضعیت پس از کرونا به حالت عادی خود بازمی‌گردد، یا همچنان این تغییر رویه به عنوان یک فرم و مدل جدید در برگزاری این مناسک پابرجا خواهد ماند که البته باید به این نکته اذعان کرد که صرفنظر از اینکه ممکن است درصدی قابل توجه از رفتارهای ما در قبال برگزاری این مناسک متأثر از کرونا به همین شکل باقی بماند، حتی به شرط بازگشت به حالت و شکل اولیه هم تا زمانی که از سوی شرکت کنندگان در این مناسک اطمینان و اعتبار از اینکه اگر حضور یابند از بلایا و معضلات این بیماری در امان خواهند ماند، تا مدتها این مناسک با استقبال چشمگیر از سوی افراد روبرو نخواهد شد و نباید توقع داشته باشیم که مثلاً اجتماع میلیونی زائران را در پیاده‌روی اربعین شاهد باشیم که این امر موجب توقف و یا حداقل تعدیل تورم و فربه‌گی مناسک که پیشتر به آن اشاره شد و به عنوان یک معضل از آن یاد شد، می‌شود.

وی تصریح کرد: البته باید شکل دیگری را نیز در نظر گرفت و آن اینکه با پایان یافتن شیوع این بیماری در این مناسک با فوران حضور افراد مواجه شویم تا عقده‌گشایی کرده و مدتی را که به واسطه کرونا نتوانستند در این محافل و مجالس شرکت کنند در جهت جبران برآیند که در صورت تحقق این امر مجددا شاهد فربه‌گی و تورم مناسک خواهیم بود که اتفاقاً دیگرغیرقابل کنترل است و همان معضلات مطرح شده را در پی خواهد داشت.

حسام مظاهری در پایان گفت: در این شکل می‌توان به دوره‌ای اشاره کرد که طی آن پس از یک وقفه نسبتاً طولانی که از سوی پهلوی اول مبنی بر ممنوعیت برپایی مجالس عزای حسینی وضع شده بود و از 1315 تا 1320 ادامه داشت، به ناگاه و با تبعید شدن رضاخان، ممنوعیت‌ها شکسته شد و با فوج عظیمی از عزاداران در محافل عزای حسینی مواجه شدیم که اتفاقاً این موج از برانگیخته شدن احساسات، موجب رواج اشکال متحجر و ساختگی اقامه عزا همچون متداول شدن آئین مطرودی همچون «قمه‌زنی» خواهد شد.