استاد شیخ حسین انصاریان، محقق، مفسر و رئیس مرکز دارالعرفان شیعی سال‌هاست در مجالس و محافل بسیاری به تفسیر آیات قرآن و ادعیه اهل بیت (ع) از جمله دعای عرفه می‌پردازد. استاد انصاریان مقدمه دعای عرفه را شناخت خلقت ظاهر انسان و مابقی دعا را مربوط به عقل، روح، دنیا، آخرت، دین و اخلاق انسان می‌داند و بر این باور است که امام حسین علیه‌السلام در دعای عرفه به دنبال ثبوت باور و متخلق شدن به اخلاق و انجام عمل صالح است که این مجموعه از نظر قرآن و روایات، شکر خداوند حق است. با توجه به مقدمه دعا و دنباله آن، باید گفت دعای عرفه یکی از معجزات فکری امام حسین (ع) و عرفان ناب اهل بیت (ع) است.

* دعای عرفه از ادبیاتی فاخر و متنی برجسته برخوردار است، دعایی سرشار از عرفان، فلسفه دعای عرفه چیست؟ چه عاملی سبب شد امام حسین (ع) چنین دعایی را در صحرای عرفات بخوانند؟
انصاریان: دعا حقیقتی است که پروردگار عالم در قرآن مجید به آن فرمان داده است و از بندگان خود خواسته این حقیقت را به طور دائم تا آخر عمر در زندگی خودشان تحقق دهند. دعا حقیقتی است که در قرآن مجید نقل شده و تمام انبیاء خدا از آدم تا خاتم، اهل دعا بودند. بسیاری از دعاهای انبیاء درباره خود، زن و فرزندشان یا درباره مردم نقل شده است، خصوصا دعاهایی در قرآن که از حضرت ابراهیم (ع) نقل شده، او برای خود، اهل بیت، مردم، فرزندان و نسلش تا قیامت دعا ‌کرده است. یعنی از پروردگار عالم خاشعانه درخواست می‌کرد که خود، اهل بیت و مردم در مدار عبادت قرار گیرند، از نعمت‌های دنیا و آخرت بهره‌مند شوند و از عمل صالح، اخلاق حسنه و ایمان راسخ نصیب داشته باشند. دعا در حقیقت اعلام نیازهای انسان به پروردگار است. درک خداوند آگاه است به همه نیازها، ولی امر کرده که بندگانش این نیازها را با زبانشان اعلام کنند به همین دلیل در بعضی از روایات آمده خدا صدای بندگانش را دوست دارد و کسی که نیازهای خودش را از پروردگار درخواست نکند و به زبان جاری نکند و با خداوند سخن نگوید این دلیل بر کبر روحی اوست. دلیل بر این است که فرد برای خود شأن، استقلال و جایگاهی قائل است و این نوع تکبر که تکبر انسان در برابر پروردگار است انسان را در قیامت دچار عذاب می‌کند.

دعا حقیقتی است که پروردگار عالم در قرآن مجید به آن فرمان داده است و از بندگان خود خواسته این حقیقت را به طور دائم تا آخر عمر در زندگی خودشان تحقق دهند. دعا حقیقتی است که در قرآن مجید نقل شده و تمام انبیاء خدا از آدم تا خاتم، اهل دعا بودند. بسیاری از دعاهای انبیاء درباره خود، زن و فرزندشان یا درباره مردم نقل شده است، خصوصا دعاهایی در قرآن که از حضرت ابراهیم (ع) نقل شده، او برای خود، اهل بیت، مردم، فرزندان و نسلش تا قیامت دعا ‌کرده است.

 

«إِنَّ الَّذِینَ یَسْتَکْبِرُونَ عَنْ عِبَادَتِی سَیَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ دَاخِرِینَ» این آیه مربوط به کبر در برابر دعاست. بر اساس آن به ارزش‌، جایگاه و اهمیت دعا اشاره شده و دعا را مهم‌ترین کلید حل مشکلات مطرح کرده است. زمانی که انسان با دعا به درگاه خدا ناله کند، خداوند ضمانت کرده که جواب او را می‌دهد و مشکلاتش را حل می‌کند، بر این اساس است که امام حسین (ع) طبق فرمان پروردگار و به پیروی از 124 هزار پیغمبر به درگاه خداوند دعا کردند. ایشان در دامنه کوه عرفات در جمع اهل بیت و زائران این دعا را هم برای خود و هم برای تعلیم به امت خواندند.
در حقیقت فلسفه این دعا آشنایی با خلقت انسان، روحیات، دین، اخلاق، عمل صالح و آشنایی با انحرافات اخلاقی و عملی است. انسان به وسیله متن این دعا انحرافات جاده‌ معنوی، اخلاقی و عملی را می‌فهمد و درصدد دفع و رفع آن بر می‌آید.

* تاریخچه این دعا به چه زمانی باز می‌گردد؟ امام حسین (ع) در سال وقوع حادثه عاشورا یا سال قبل از آن این دعا را خواندند؟
انصاریان: دعای عرفه توسط امام حسین (ع) در مراسم حجی که قبل از سال حادثه عاشورا شرکت ‌کردند، خوانده شد. چون سالی که عاشورا اتفاق افتاد ایشان روز هفتم از مکه خارج شدند، دعا مربوط به روز عرفه است، پس سال آخر عمرشان این دعا را نداشتند چون وقوف به عرفات را نداشتند، امام (ع) از ابتدای امر قصد عمره مفرده کرده بودند نه قصد حج، اگر قصد حج کرده بودند نباید روز هشتم از مکه خارج می‌شدند، این دعا برای سال‌های قبل است. یکی از بهترین موقعیت‌‌ها برای این دعا روز عرفه است.
مقدمه دعای عرفه شناخت خلقت ظاهر انسان و مابقی دعا مربوط به عقل، روح، دنیا، آخرت، دین و اخلاق انسان است. با توجه به مقدمه دعا و دنباله آن مقدمه، باید گفت دعای عرفه یکی از معجزات فکری امام حسین (ع) است. قبل از ایشان چنین دعایی با این متن سابقه نداشته است. بعد از امام حسین (ع) برای ائمه طاهرین چنین متنی انشاء نشده و برای غیر امام و غیر معصوم هم امکان انشاء چنین دعایی وجود ندارد.

* چرا این دعا منصوب به امام حسین (ع) شد؟
انصاریان: این موقعیت برای انبیاء و ائمه دیگر پیش نیامد تا روز عرفه چنین دعایی را از باطن، درون و از چشمه عقل و فکرشان در عالم ظاهر جاری کنند. مسلما اگر حضرت جواد (ع) یا موسی‌بن‌جعفر (ع) یا دیگر ائمه، امام سوم و در جایگاه ایشان بودند، همین متن را اعلام می‌کردند.

دعای عرفه توسط امام حسین (ع) در مراسم حجی که قبل از سال حادثه عاشورا شرکت ‌کردند، خوانده شد. چون سالی که عاشورا اتفاق افتاد ایشان روز هفتم از مکه خارج شدند، دعا مربوط به روز عرفه است، پس سال آخر عمرشان این دعا را نداشتند چون وقوف به عرفات را نداشتند، امام (ع) از ابتدای امر قصد عمره مفرده کرده بودند نه قصد حج، اگر قصد حج کرده بودند نباید روز هشتم از مکه خارج می‌شدند، این دعا برای سال‌های قبل است. یکی از بهترین موقعیت‌‌ها برای این دعا روز عرفه است.

 

* عرفان نهفته در دعای عرفه…
انصاریان: عرفان نهفته در دعا نیست، دعای عرفه، عرفان ناب اهل بیت (ع) است.

* در دعای عرفه خود شناسی، خدا شناسی و ارتباط انسان با خدا به صورت یک سلسله منظم بیان شده، در شکر و ستایش خداوند چه لزومی بر رعایت این ترتیب است؟
انصاریان: امام حسین (ع) ابتدا در مقدمه خلقت انسان را مطرح می‌کند، قلب انسان را متوجه خالق و سازنده انسان می‌کند، سپس سازنده و خالق را با صفاتش توضیح می‌دهد و لطف، احسان، رزق و عنایات خداوند به انسان را بیان می‌کند. سپس نمک نشناسی انسان که در حقیقت گناه و انحراف است را بیان می‌کند. امام حسین (ع) با رعایت این سلسله رده‌بندی در دعای عرفه، انسان گناهکار و قدرنشناس را به گردونه حق شناسی وارد می‌کند تا شکر نعمت‌‌های خداوند که عبارت است از ایمان، عمل صالح و اخلاق حسنه را به جای بیاورد. به عبارت دیگر امام حسین (ع) در دعای عرفه به دنبال ثبوت باور و متخلق شدن به اخلاق و انجام عمل صالح بود که این مجموعه از نظر قرآن و روایات شکر خداوند حق است.

* از سوی برخی صاحب نظران دینی، سخنی منتسب به امام علی (ع) در مورد دعای عرفه وجود دارد که شاید سبب ایجاد شبهه در مختص بودن دعای عرفه به امام حسین (ع) شود. اینکه امیرمؤمنان فرموده‌اند: «دعای عرفه همه هستی انسان‌هاست» این سخن یا سخنی با این مضمون از امام علی (ع) روایت شده؟

انصاریان: من از امیرالمؤمنین (ع) چنین سخنی نه در نهج البلاغه و نه در روایات سراغ ندارم.

* در زمان حیات امام علی (ع) چنین دعایی نبوده؟
انصاریان: چنین دعایی نبوده.

خوشبختانه مردم ایران سالیان سال است که به دعای عرفه دلبستگی پیدا کردند و در تمام کشور در روز عرفه برای اقامه این دعا جلساتی برگزار می‌شود. این اقدام یکی از کارهای بسیار با ارزش ملت بزرگوار و شیعه ایران است. درصد بالایی از مردم ایران عصر روز عرفه در این دعای سراسری شرکت می‌کنند و قطعا پروردگار عالم به دعایشان گوش می‌دهد و زمینه استجابت را برایشان فراهم می‌کند. 

 

* انتساب جملات به امامان در حالی که سند قطعی در رابطه با آن‌ها وجود نداشته باشد، چه آسیب‌هایی را به دنبال خواهد داشت؟
انصاریان: زمانی که فردی متخصص چنین مطالب و ادعاهایی را بررسی می‌کند، متوجه می‌شود واقعیت ندارد. کسانی که می‌خواهند مطالبی را به ائمه نسبت دهند، اگر تخصص ندارند باید به متخصص مراجعه کنند، بپرسند و حق را از باطل بشناسند و دروغ به ائمه و انبیاء نبندند.

* بسیاری افراد در روز عرفه با خواندن دعای عرفه ظاهر و باطن خود را شست‌وشو می‌دهند و هر فرد به میزان بهره‌مندی خود از این دعا، معنویت کسب می‌کند، انسان چطور می‌تواند پس از پایان دعای عرفه و بازگشت در میان مردم، همچنان خود را پاک و معنویت کسب شده را حفظ کند؟
انصاریان: اختیار این امر به دست خود انسان است که در مقابل هجوم گناه، قدرت دافعه داشته باشد و به هر گناهی که پیش می‌‌آید، «نه» بگوید. کاری که یوسف با زلیخا در ایامی که در کاخ بود انجام داد، هر درخواست گناهی که زلیخا داشت، یوسف جواب داد «معاذ الله» یعنی «نه» من با مراقبت خدا دست به چنین عمل زشتی نمی‌زنم. انسان‌ها اگر چهل روز به گناه «نه» بگویند در تصرف خدا قرار خواهند گرفت و خود از گناه فراری می‌شوند.
خوشبختانه مردم ایران سالیان سال است که به دعای عرفه دلبستگی پیدا کردند و در تمام کشور در روز عرفه برای اقامه این دعا جلساتی برگزار می‌شود. این اقدام یکی از کارهای بسیار با ارزش ملت بزرگوار و شیعه ایران است. درصد بالایی از مردم ایران عصر روز عرفه در این دعای سراسری شرکت می‌کنند و قطعا پروردگار عالم به دعایشان گوش می‌دهد و زمینه استجابت را برایشان فراهم می‌کند. این امید را دارم که مردم خالصانه در دعای عرفه شرکت کنند و امروز که فضایی آزاد برای این ملت فراهم شده، بهترین بهره را از این معارف اهل بیت (ع) ببرند. خواهشم از جامعه متدین ایران این است که قبل از حضور در مجالس این دعا، ترجمه این دعا را بخوانند تا با معرفت بیشتری به این دریای دانش حضرت امام حسین (ع) اتصال پیدا کنند و روح، جان و باطن خود را تصفیه کنند. از همگان می‌خواهم همراه با تمام اعضای خانواده خود، با وضو و در صورت امکان روزه در روز عرفه در این دعای پر فیض شرکت کنند چرا که شرکت‌کنندگان در دعای عرفه در یک حمام معنوی ساخته شده توسط امام حسین (ع) شرکت می‌کنند و باطن و ظاهر خود را شست‌وشو می‌دهند و چه کاری در دنیا از این بالاتر.