کرب و بلا: برپایی عزاداری در رثای شهادت سیدالشهدا (ع) سنتی است که بدون شک پایه گذار آن را باید ائمه معصومین (ع) دانست. در منابع تاریخی ، اشاراتی به چگونگی برپایی مراسم عزاداری امام حسین (ع) توسط امامان دیگر شیعه از جمله امام موسی کاظم و امام رضا (ع) شده است. در مورد امام موسیبنجعفر (ع) از قول فرزند بزرگوارش نقل شده است: «همین که محرم فرامیرسید، دیگر کسی خندهای بر لب آن حضرت نمیدید و همواره اندوهگین بود تا دهه عاشورا بگذرد و چون روز دهم فرامیرسید، این روز، روز نهایت غم و مصیبت بود و میفرمود: این است آن روزی که جدم حسین (ع) در چنین روزی کشته شد.»[1]
«ریانبنشبیب» نقل میکند که روز اول محرم بر ابیالحسن الرضا (ع) وارد شدم. حضرت به من فرمود: «ای پسر شبیب، اگر بر حسین (ع) بگریی چندان که اشک بر گونههایت جاری شود، خدای تعالی هر گناهی که کردهای بیامرزد» سپس فرمود: «اگر میخواهی در درجات بهشت با ما باشی، برای اندوه ما اندوهناک باش و در خوشحالی ما شادمان.»[2]
«دِعْبِل خُزاعی»، شاعر معروف اهلبیت (ع)، روایت کرده است: در ایام عاشورا خدمت علیبنموسی (ع) رسیدیم. دیدیم آن حضرت با اصحاب خود ملول و محزون نشستهاند. چون مرا دید، فرمود: «مرحبا به تو ای دعبل! مرحبا به یاریکننده ما به دست و زبان خود!» پس مرا طلبید و نزد خود نشاند و فرمود: «ای دعبل، دوست دارم که شعری برای من بخوانی که این ایام، ایام حزن ما اهلبیت و ایام سرور اعدای ما، به خصوص بنیامیه، بوده است. ای دعبل، کسی که بگرید و بگریاند بر مصیبت ما و آنچه که دشمنان بر ما وارد کردهاند، حق تعالی او را در زمره ما محشور گرداند. ای دعبل، کسی که در مصیبت جدم امام حسین (ع) بگرید، البته خداوند گناهان او را بیامرزد» و بعد برخاست و پرده در میان ما و اهل حرم زد و ایشان را بین پرده نشانید تا در مصیبت جد خود بگریند. سپس به من فرمود: «ای دعبل، مرثیه بخوان برای حسین (ع) که تو تا زندهای ناصر و مادح ما هستی. با این کار، به ما یاری کن و در این باره کوتاهی مکن.» دعبل میگوید: اشک از چشمان من جاری شد و شروع به شعرخوانی در رثای امام حسین (ع) کردم.[3]
«شیخ صدوق» روایت کرده است که امام رضا (ع) میفرمود: «محرم ماهی بود که مردم در زمان جاهلیت قتال و جدال را در آن حرام میدانستند؛ اما این امت جفاکار حرمت این ماه را نگه نداشتند و خون ما را حلال و احترام ما را ضایع و اهلبیت ما را اسیر کردند. خیمههای اهلبیت را سوزاندند و اموال آنان را به غارت بردند و هیچ حرمتی از برای رسولالله صلی الله علیه و آله در حق ما لحاظ نکردند. روز قتل امام حسین (ع)، چشمهای ما را مجروح و اشک ما را جاری و عزیز ما را ذلیل گردانیدند. پس بر مثلِ حسین (ع) باید گریهکنندگان بگریند؛ زیرا که گریستن بر او گناهان بزرگ را محو میکند.»[4]
امامان شیعه با برپایی عزاداری امام حسین (ع) تلاش میکردند حقانیت امام حسین (ع) و باطل بودن ادعاهای یزید و امویان را ثابت کنند و این نشاندهنده آن است که جو عمومی جامعه اسلامی چنان مسموم بود که حتی برخی از اصحاب و یاران امامان شیعه از این موضوع غافل بودند.
نتیجه
در پایان، لازم است به چند نکته در مورد اهداف و چگونگی عزاداری امام حسین (ع) از سوی امامان شیعه (ع) اشاره شود: نکته نخست اینکه امامان شیعه با برپایی عزاداری امام حسین (ع) تلاش میکردند حقانیت امام حسین (ع) و باطل بودن ادعاهای یزید و امویان را ثابت کنند و این نشاندهنده آن است که جو عمومی جامعه اسلامی چنان مسموم بود که حتی برخی از اصحاب و یاران امامان شیعه از این موضوع غافل بودند[5] چنان که در بسیاری از روایات و دعاهایی که از امامان شیعه بر جای ماندهاند به طور مرتب تکرار میشود که امام حسین (ع) برای خدا و برپا کردن احکام اسلامی همچون نماز و امر به معروف و نهی از منکر قیام کرد.[6]
اثبات حقانیت ائمه معصومین (ع) موضوع مهم دیگری است که امامان شیعه (ع) با برپایی عزای امام حسین (ع) و منسوب کردن خویش به ایشان، سعی در اثبات آن و ستمگری و البته بطلان دشمنان حکومت زمان خود داشتند و برپاداری عزای امام حسین (ع) را بهترین و مؤثرترین شیوه مبارزه در زمان خویش میدانستند. امام رضا (ع) وقتی مصیبتهای امام حسین (ع) و یارانش را بیان میکرد، به جای ایشان، کلمه ما را به کار میبرد: «این امت جفاکار، خون ما را حلال و احترام ما را ضایع و اهلبیت ما را اسیر کردند و خیمههای حرم ما را سوختند و اموال ما را به غارت بردند و هیچ حرمتی از برای رسولالله صلی الله علیه و آله در حق ما لحاظ نکردند.»[7] در روایت معروف «سلسله الذهب» نیز امام رضا (ع) شرط وارد شدن به قلعه توحید و ایمن ماندن از عذاب را پذیرفتن امامت خویش بیان میکنند.[8]
در این زمینه، امامان شیعه (ع) به آیات قرآن که مورد وثوق همه فرقههای اسلامی است، متمسک میشدند؛ چنان که آیاتی از قرآن که در رابطه با حقوق اهلبیت پیامبر (ع) بر امت اسلامی هستند،[9] در روایت اخیر مورد توجه قرار گرفتهاند و یا در روایتی دیگر به آیاتی از قرآن که خصوصیات شهید راه خدا را بیان میکند، اشاره شده است.[10]
در مورد کیفیت و مدت برگزاری مراسم عزاداری در حضور امامان شیعه (ع) نیز از روایات و شواهد تاریخی چنین برمیآید که بر خلاف ادعای پنهانی بودن این مراسم در زمان ایشان، امامان شیعه (ع) برای رسیدن به اهداف مقدس خویش، سعی میکردند این مراسم را به صورت دستهجمعی، حتی اگر شده با حضور خانواده خویش، علنی و در ملأ عام و در هر فرصت ممکن برپا دارند.
«ابنقولویه» از «ابنهارون مکفوف»[11] روایت کرده است: خدمت امام جعفر صادق (ع) رسیدم، به من فرمود: در مصیبت حسین (ع) شعری بخوان. ابوهارون به شیوه رسمی و به قول معروف «کتابی» اشعار خود را خواند. حضرت به او فرمود: به همان نحوی که نزد قبر آن حضرت میخوانی، مرثیهسرایی کن؛ یعنی همراه با حزن و اندوه و سوز و گداز. او میگوید: پس من این بیت را خواندم:
امامان شیعه (ع) عزاداری با سوز و گداز و همراه با گریه و زاری را تشویق و تبلیغ میکردند و برای آن ثواب زیادی قائل بودند. همچنین سعی میکردند اقوام و بستگان خود را نیز در اینگونه مراسم شرکت دهند.
اَمِر علی حدثِ الحسینِ فقُل لاِعظُمهِ الزکیه. یعنی بر مزار حسین گذر کن و به استخوانهای پاکش بگو. و چون حضرت گریست، من ساکت شدم. فرمود: بخوان. من چند بیت دیگر خواندم، بعد فرمود: باز هم بخوان. من این بیت را خواندم:
یا مریم قومی فانه بی مولاکِ
و علی الحسینِ فاسعدیِ ببکاکِ
پس حضرت گریست و اهل حرم به ناله و شیون آمدند و چون ساکت شد، فرمود: «ای اباهارون، هر که شعری در مصیبت حسین (ع) بسراید، پس بگریاند ده نفر را، بر او بهشت واجب است» و سپس نفرات را کم کرد تا به یک نفر رسید و فرمود: «هر که بخواند شعری در مصیبت حسین (ع) و یک نفر را بگریاند، بهشت بر او واجب است.»[12]
از این روایت برمیآید که امامان شیعه (ع) عزاداری با سوز و گداز و همراه با گریه و زاری را تشویق و تبلیغ میکردند و برای آن ثواب زیادی قائل بودند. همچنین سعی میکردند اقوام و بستگان خود را نیز در اینگونه مراسم شرکت دهند.
امام صادق (ع) با لحنی تشویقگونه خطاب به «فضیلبنیسار» میفرماید: «آیا مجلس تشکیل میدهید و با هم درباره ما سخن میگویید؟» فضیل میگوید: آری. امام میفرماید: «من این مجالس را دوست دارم. پس هدف ما را زنده نگه دارید. خدا رحمت کند کسی را که هدف و امر ما را احیا کند. ای فضیل، کسی که ما را به یاد آورد و یا نزدش از ما یاد شود و از دیدگانش به اندازه بال مگسی اشک بیرون آید، خداوند گناهانش را بیامرزد.»[13]
برای مطالعه بخش قبل از این سلسله یادداشتها با موضوع «امام صادق (ع) و عزاداری برای سیدالشهدا (ع)» اینجا را کلیک کنید.