کرب و بلا: ادعیه وارد شده از ائمه معصومین (ع) علاوه بر ابعاد معنوی آن، بیانگر جهانبینی، نوع بندگی و سیره تربیتی امامان معصوم (ع) نیز است. در میان این ادعیه؛ دعای پر فیض «عرفه» به عنوان میراث ماندگار امام حسین (ع)، ابعاد مختلفی از مراتب توحید، خداشناسی، ایمان، توکل، یقین و ... را عرضه میدارد که بهترین الگوی تربیتی انسان است.
«حجتالاسلام شهابالدین علایی نژاد» استاد حوزه و کارشناس مسائل دینی در تشریح فرازهایی از این دعای شریف، به تحلیل آموزههای این مکتب تربیتی سیدالشهدا (ع) پرداخته و اظهار می دارد: دعای عرفه که از ساحت قدسیه حضرت اباعبدالله الحسین (ع) صادر شده است؛ بیان مباحث توحیدی از جمله خلقت انسان، شگفتیهای آفرینش، عظمت وجود پیامبر (ص)، اهل بیت (ع)، بیان ادب دعا کردن و تضرع در برابر خالق است. این دعا به بیان دیگر یک نحو راز و نیاز واقعی و خالصانهای است که از روی عشق واقعی انسان به معبود خویش از لسان امام حسین (ع) بیان شده و لذا دعای بسیار مغتنمی محسوب میشود.
به گفته این استاد حوزه علمیه قم، سیدالشهدا (ع) در ساختار این دعای شریف، اصول و امهاتی از آموزههای اخلاقی را به مثابه یک درخواست از خداوند متعال مطرح میکند که فایده این نحوه بیان، در تأثیری است که بر شخصی میگذارد، به بیان دیگر شخص با خواندن این دعا تأثیر عمیق از مضامین میگیرد، چراکه در این دعا انسان به متعالیترین خلق و خو دعوت میشود.
حجتالاسلام علایی نژاد، دعای عرفه را مکتب تربیتی وجود مبارک امام حسین (ع) عنوان و خاطرنشان میکند: با تأمل در این دعا میتوانیم جهانبینی و هستیشناسی عمیق سیدالشهدا (ع) که منشأ شکل گیری نهضت عاشورا بود را بشناسیم.
استاد حوزه علمیه قم از «یقین» به عنوان محور نخست و در واقع اساسیترین و زیربناییترین محورها در این دعا نام برده و چنین بیان میدارد که یکی از آموزههای اخلاقی در این دعا، آن است که انسان آراسته به یقین شود و مهمترین مصادیق و آثار یقین؛ اعتماد به حُسن تدبیر الهی است.
به گفته حجتالاسلام شهابالدین علایی نژاد، محور دوم این دعا که حضرت به آن تاکید دارد و اتفاقاً برای بشر امروز بیش از هر زمان دیگری نیاز است، بحث اعتراف به لغزشها و کاستیهای انسان است؛ چه اینکه انسانهای بزرگ و عارف از دامِ کمالپنداری و ورطه کمالانگاری خود را رهانیدند و با وجود تلاش فراوانی که در انجام وظایفشان دارند، همواره خود را مقصر دانسته و معترفاند به اینکه در زندگی آنگونه که شایسته است بندگی خداوند را به جای نیاورده و کوتاهی کردند.
هدف امام حسین (ع) در دعای عرفه نسبت به بیان این اظهار عجز در پیشگاه پروردگار، همین مساله است که بر اساس اعتراف به لغزشها و کاستیها در پیشگاه خداوند، این حالت روحی در انسان ایجاد میشود که بالاخره به دنبال جبران آن کوتاهیها باشد.
کارشناس مسائل دینی، اخلاص در عمل را محور سوم دعای عرفه نام میبرد که از موارد کلیدی محسوب میشود و در بررسی روایات و احادیث قدسی، اخلاص به عنوان سِرّی از اسرار الهی معرفی شده و خداوند این خصیصه را در قلب دوستان خود قرار میدهد و نشانه این اخلاص آن است که شخص نیکوکار از تحسین دیگران نسبت به کارهای نیک خود رها است، به بیان بهتر کار نیک انجام نمیدهد که تحسین شود بلکه برای خدا قدم بر میدارد. این رویکرد در دعای عرفه از لسان حضرت سیدالشهدا (ع) بیان شده است.
به گفته این استاد حوزه علمیه قم، محور چهارم که در دعای عرفه به آن توجه شده؛ بی نیازی از غیرخدا است. امام حسین (ع) در این دعا بر این مساله تاکید داشته و میفرماید: «اللَّهُمَّ اجْعَلْ غِنایَ فِی نَفْسِی» (خدایا در نفسم بینیازی قرار ده). تعلق به امور دنیوی و اینکه انسان به دنبال مال و موقعیت باشد به تعبیر روایات همانند نوشیدن آب شور است که نه تنها تشنگی را برطرف نکرده بلکه منجر به عطش بیشتر میشود. بنابراین مطابق با بیان امام حسین (ع) در دعای عرفه انسان باید به دنبال بی نیازی از غیر خدا باشد.
حجت الاسلام علایینژاد با اشاره به فرازهایی از دعای عرفه که در آن نعمات خداوند از سوی امام حسین (ع) یادآوری و شمارش شدهاند، یکی از آموزههای اخلاقی دعای عرفه را یادآوری نعمات خداوند می داند.
پرهیزگاری و تذکر به خداگرایی از دیگر محورهای دعای شریف عرفه است که استاد حوزه علمیه قم توجه به فرازهایی از دعا که متضمن این موضوعات هستند را بهترین الگوی تربیتی برای داشتن زندگی سعادتمند هر انسانی است.