اختصاصی کرب و بلا: عاشورا و ابعاد مختلف آن به گونه و زبان‌های مختلف، توسط عاشوراپژوهان و اندیشمندان متعدد، مورد بررسی و پژوهش قرار گرفته است.
در این میان برخی نویسندگان و پژوهشگران زیادی تلاش کرده‌اند در آثار خود به هدف‌شناسی نهضت عاشورا بپردازند که از جمله آنها می‌توان به «محمد اسفندیاری» صاحب اثر «عاشورا شناسی؛ پژوهشی درباره هدف قیام امام حسین (ع)» اشاره کرد.
درباره‌ی کتاب
کتاب عاشوراشناسی؛ پژوهشی درباره هدف قیام امام حسین (ع)، مشتمل بر سه فصل با عناوین؛ «هدف‌شناسی امام حسین (ع)»، «کوفه انتخاب درست امام حسین (ع)» و «دیدگاه گذشتگان» است.
نویسنده در مقدمه اثر تاکید کرده است که این تحقیق با احتیاط وسواس‌گونه‌ای انجام شده و سعی بر آن بوده در هر بحث، همه زوایا و خفایای آن بیان و از کلی گویی و یکسونگری پرهیز شود.
این کتاب که تاکنون چندین بار تحدید چاپ شده، سال 1393 در 350صفحه و توسط نشر نی چاپ و منتشر شد.
درباره نویسنده
محمد اسفندیاری متولد سال 1338 تهران است. او در حوزه‌های علمیه تهران و قم به فراگیری علوم حوزوی پرداخت و از استادانی چون آیات عظام؛ یحیی نوری، جوادی آملی، استادی، گرامی قمی، وجدانی فخر و استاد حکیمی بهره برد.
وی اسلام‌پژوه، تاریخ‌نگار، کتابشناس و سرپرست دانشنامه‌‌ی امامت (موسوعه الامامه فی نصوص اهل السنه) و همچنین عضو شورای عالی چندین نشریه و نهاد و مشاور علمی برخی مؤسسه‌های علمی است.
مؤلف و ویراستار نمونه در سال 1376، کتابشناس نمونه در سال 1383، حامی نسخه‌های خطی در سال 1384 و نیز پیشکسوت حوزه‌‌ی نقد از جمله افتخارات این نویسنده و پژوهشگر است. بعضی از کتاب‌ها و مقالات وی به عنوان آثار برگزیده‌ی کشوری، از جمله کتاب سال جمهوری اسلامی ایران، انتخاب شده است.
از آثار محمد اسفندیاری می‌توان به کتاب پژوهی، کتابشناسی تاریخی امام حسین (ع)، کتابشناسی توصیفی علی شریعتی، آسیب‌شناسی دینی، ما همه برادریم، پیک آفتاب، شعله‌‌ی بی‌قرار، حقیقت و مدارا، عاشورا شناسی، حقیقت عاشورا و از عاشورای حسین تا عاشورای شیعه اشاره کرد.
بازخوانی کتاب
نویسنده در فصل اول کتاب به هدف‌شناسی قیام امام حسین (ع) پرداخته است. این بحث در ایران با کتاب «شهید جاوید» متداول شد که هدف اصلی امام حسین (ع) از قیام را حکومت دانسته و شهادت وی را مردود می‌خواند.
بحث حکومت و شهادت دو نظریه مهم از مجموع نظرات درباره‌ی هدف امام حسین (ع) است. در این‌باره چندین نظر مختلف وجود دارد که کتاب به بررسی موارد اختلاف مانند علم به زمان شهادت، تفکیک قصد از علم و تفکیک هدف از برنامه می‌پردازد.
ذیل بحث «تفکیک قصد از علم» چنین استناد شده که نویسنده کتاب شهید جاوید در پی اثبات این نظریه است که امام حسین (ع) قصد حکومت داشته و مخالفان این نظریه مانند «علامه طباطبایی» چندین ردیه بر کتاب شهید جاوید نوشته‌اند.
همچنین با طرح موضوع «تفکیک هدف از برنامه» منشا اشتباه را این می‌داند که عده‌ای میان اهداف و امام حسین (ع) خلط می‌کنند و می‌خواهند آن حضرت را تک هدفی ندانند و نظریه‌ای ترکیبی ارائه داده‌اند که مخلوطی از اهداف و برنامه‌های امام است.
نویسنده با استناد به متون دیگر، متن مورد اختلاف درباره هدف امام حسین (ع) را در دو چیز می‌داند؛ نخست تاریخ؛ که شامل سخنان امام حسین (ع) در مورد بیزاری بیعت با یزید است و دوم؛ برخی روایات درباره‌ی علم امام که اشاره به روایت «بما کان و بما یکون: ائمه هرگاه چیزی را اراده کنند یا بخواهند به اذن خدا خواهند داشت» دارد.
طرفداران نظریه شهادت با تمسک به این روایت، معتقدند که امام حسین (ع) از شهادت خود خبر داشت اما طرفداران نظریه حکومت، علم امام را محدود می‌دانند.
بخش بعدی این فصل سکوت درباره‌ی هدف امام حسین (ع) را مطرح می‌کند که از قرن 14 که مسلمانان از خواب سیاسی بیدار شدند، مورد توجه قرار گرفته و از متقدمان فقط «سید مرتضی» و از متاخران «علامه مجلسی» با اندکی تفصیل به این موضوع پرداخته‌اند و در کتاب حاضر توضیحات آنها در این خصوص ارائه شده است. سپس اختلاف درباره هدف امام حسین (ع) را در هفت نظریه شامل نظریه؛ «امتناع از بیعت»، «حکومت- شهادت»، «شهادت عرفانی»، « شهادت تکلیفی»، «شهادت فدیه‌ای»، « شهادت سیاسی» و «تشکیل حکومت» بیان و در مورد هر یک توضیحاتی ارائه شده است. به عنوان مثال در بخش شهادت عرفانی تعبیر «ابن طاووس» را بیان می‌کند که می‌گوید: «هنگامی که اولیای خدا پی می‌برند که زندگی‌شان در این دنیا مانع پیروی از خداوند است و ماندنشان در این دنیا میان ایشان و بخشش‌های خدا حائل است، جامه ماندن را از تن بر می‌کنند... » وی نخستین کسی است که چنین تعبیری از قیام ارائه داده‌است.
به دلیل اینکه دو نظریه شهادت و حکومت پیروان بیشتری دارد، نویسنده از سر حقیقت‌طلبی و بدون پیش‌داوری به بررسی آنها از طریق چهار نظریه؛ قبول نظریه شهادت، قبول نظریه حکومت، جمع هر دو نظریه با اصل قرار دادن نظریه شهادت و جمع هر دو نظریه با اصل قرار دادن نظریه حکومت پرداخته و در مورد هر کدام توضیحاتی داده است.
در فصل دوم کتاب با عنوان «انتخاب درست امام حسین (ع)» دیدگاه‌های مختلف بررسی و این نکته مطرح شده که برخی، رفتن امام حسین (ع) به کوفه را اشتباه می‌دانند. نویسنده سپس دلایل رفتن امام به کوفه را سه عامل تهدید امام به مرگ، حرمت خانه خدا و کوفه در دست شیعه می‌داند. و در بخش بعدی عقیده طرفداران نظریه حکومت و شهادت را درباره‌ی هجرت امام به کوفه بعد از شنیدن خبر شهادت مسلم بیان می‌کند.
در فصل سوم کتاب به دیدگاه گذشتگان درباره هدف امام حسین (ع) اشاره شده که متن و ترجمه گفتار پنج تن از اعلام مذهب تشییع، از قرن چهارم تا ششم به ترتیب شیخ مفید، شیخ طوسی، شیخ طبرسی و ابن شهر آشوب، آورده شده که بجز شیخ طوسی بقیه بر آنند که امام حسین (ع) به قصد پیروزی و برای تشکیل حکومت قیام کرد، نه علم به زمان شهادتش داشت و نه قصد شهادت و در این فصل با استناد به آثار آنان، دیدگاه هر یک بررسی شده است.
برگی از کتاب
امام حسین (ع) در میان راه کوفه در منطقه‌ای به نام ثعلبیه مطلع شد که مسلم بن عقیل و هانی بن عروه در کوفه کشته شدند. آن حضرت، پس از مشورت با اصحابش، به راه خویش ادامه داد تا به منطقه زباله رسید و در آنجا نیز مطلع شد که پیک او عبدالله بن یقطر، کشته شده است. در این منطقه بود که امام حسین به اطرافیانش اذن انصراف داد و فرمود: خبر دهشت‌انگیزی به ما رسید و آن کشته شدن مسلم بن عقیل و هانی بن عروه و عبدالله بن یقطر است. شیعیان ما تنهایمان گذاشتند پس هر که می‌خواهد برگردد، بی پروا برگردد که از ما بیعتی بر او نیست. (ص 224).
