ویلهلم لیتن کنسول اسبق آلمان در بغداد، به سال 1929 م پانزده تعزیه‌نامه را جمع‌آوری کرد و به صورت کلیشه عین متن اصلى به کوشش فردریک رُزن در آلمان (برلن، لایپزیک) به چاپ رسانید. از مقدمه کوتاه لیتن بر این مجموعه برمی‌آید که وى مصمم بوده آن‌ها را ترجمه کند، ولى مشخص نیست این کار انجام شده یا خیر.[1] تاریخ اتمام تعزیه‌نامه‌های 12، 13 و 14 در خاتمه آن‌ها قید شده است که غالباً تاریخ آن مربوط به نیمه قرن سیزدهم است.[2] یان رپیکا در بررسى کتاب لیتن (نمایش در ایران) از آن نظر که مجموعه مزبور شامل چهارده مجلس تعزیه، متعلق به سال‌های 1831 - 1834 م است و تنها یکى از مجالس آن به قرن بیستم تعلق دارد، بر اهمیت این اثر تاکید می‌ورزد. در سال 1934 م. هربرت دودا (Herbrt Duda) خاورشناس استرالیایى، مجلس شماره یک از مجموعه لیتن، (قربانى کردن ابراهیم اسماعیل را) را در برلن چاپ کرد.[3]
ایلیا نیکولایویچ برزین شرح پرارزشى درباره تعزیه نوشت که فراتر از یک گزارش توصیفى است. وى که مؤلف کتاب (مسافرت در ایران شمالى) است و در سال‌های 1258 - 1259 ه.ق در ایران به سر می‌برده در مطالعات خاور نزدیک، داراى اطلاعات آکادمیک است و چند کتاب درباره زبان عربى، دستور زبان فارسى و متون تاریخى نوشته است؛ اما گزارش وى از تعزیه در نوع خود می‌تواند از نخستین شرح‌های پژوهشى به شمار آید. او گزارش مفصلى از آنچه پیش از شروع اجراى تعزیه در تکیه روى می‌دهد، آورده و تعزیه را از روز سوم محرم مورد بررسى و ملاحظه قرار داده و از هر مجلسى که تا آن روز بخصوص اجرا می‌شد، شرح مختصرى ارائه داده است. او تفسیرى بر اجرا و بازى و نیز بر زبان و متن تعزیه نوشت[4] و افزود در حدود هشتاد مجلس تعزیه و براى هر مجلس نسخه‌های متعدد وجود دارد.[5] در سال 1843 م (1259 ه.ق) بود که بر زین چاپ سنگى یک مجلس تعزیه را به روسیه برد که از وجود یا فقدان آن اطلاعى در دست نیست.[6]
ادوارد براون در کاتالوگ نسخ خطى فارسى موجود در کتابخانه دانشگاه کمبریج از (تعزیه‌های محرم و تعزیه‌ها) نام می‌برد. شش نسخه چاپ سنگى تعزیه در کاتالوگ‌های نسخه‌های ادوارد براون موجودند.[7]
به غیر از این مجموعه‌ها که اروپاییان به گردآورى آن‌ها اهتمام ورزیده‌اند، در کتابخانه‌های معتبر ایران، نسخه‌های خطى ارزشمندى از مجالس تعزیه قابل مشاهده است. از جمله، مجموعه تعزیه‌نامه‌های کتابخانه مجلس شوراى اسلامى که 260 نسخه دست‌نویس را شامل می‌شود. در سال 1355 ه.ش آقاى رضا خاکى با همکارى عنایت اللّه شهیدى کار تنظیم و شماره‌گذاری نسخه‌های این مجموعه را براى (مرکز آیین‌ها و نمایش‌های سنتى ایران) عهده‌دار گردید و این آثار نفیس کپى بردارى شد و نیز فهرستى از عنوان‌ها و حاشیه‌نویس‌های نسخه‌ها فراهم گردید که هنوز به چاپ نرسیده است. در کتابخانه ملک 103 نسخه خطى تعزیه نگاه‌دارى می‌شود که البته بسیارى از نسخه‌های این مجموعه داراى مضمون‌های مشابه و تکرارى است. به‌عنوان مثال از مجلس شهادت حضرت امیرالمؤمنین (ع)، هفت و یا از مجلس شهادت علی‌اکبر (ع) پنج نسخه و یا از مجلس شهادت حضرت امام حسین (ع) شش نسخه در آن موجود است.[8] در کتابخانه مرکزى آستان قدس رضوى و نیز کتابخانه حضرت آیه اللّه مرعشى نجفى نیز نسخى از تعزیه نگاه‌دارى می‌شود که نگارنده در فهرست کتب خطى این دو مرکز اسامى آن‌ها را ملاحظه کرده است.
در کتابخانه‌های خصوصى نیز نمونه‌های ارزشمندى از این نسخه‌ها نگاهدارى می‌شود. سید عبدالعلى فناء توحیدى (برادر استاد سید محمد محیط طباطبایى) چندین مجلس تعزیه میرعزا (سید مصطفى کاشانى) را که در زواره خوانده‌اند. پس از تصحیح و تنقیح و حذف آنچه بعدها اضافه کرده‌اند، رونویسى کرده است. مرحوم محیط طباطبایى هم مجالس متعددى از تعزیه‌نامه‌ها را در کتابخانه‌های دوستان خویش مشاهده نموده است. به‌جز این‌ها تعداد بسیارى تعزیه‌نامه به صورت پراکنده در دست افراد مختلف و از جمله بازماندگان تعزیه‌خوان‌ها وجود دارد. نمونه‌های بکر و جالب آن‌ها را می‌توان در روستاها و نقاط دورافتاده ملاحظه نمود.[9]
علی‌اصغر فقیهى به نقل از تعزیه‌گردانان قدیمى و مطلع قم گفته است: نسخه‌هایى که سال‌های متمادى در این منطقه ملاک کار شبیه‌خوانان است، مجالس سروده میرانجم سید مصطفى کاشى (میرعزا) و پسرش میر غم است. وى می‌افزاید: نسخه‌های بسیارى را که در اختیار این افراد بوده، دیده است که قدیمی‌ترین آن‌ها به تاریخ 1280 ه.ق است. به گفته آقاى فقیهى و اظهارات تعزیه‌خوانان مذکور، در حال حاضر متجاوز از دویست تعزیه موجود است که اغلب آن‌ها با واقعه کربلا ارتباطى ندارند؛ از قبیل تعزیه یوسف، قربانى کردن اسماعیل و مجلس امیرتیمور؛ اما با دقت در آن‌ها می‌توان متوجه شد که حوادث این مجالس تعزیه به نحوى عاشورا را یادآورى می‌کنند.[10]
اما رضا خاکى (از تعزیه‌پژوهان معاصر) در مقاله‌ای نوشته است: «با توجه به مضامین نمایش‌های تعزیه تعداد مجالس آن یکصد و پنجاه مجلس بیشتر نیست که از بعضى از آن‌ها چند روایت وجود دارد و تفاوتشان بیشتر در اوزان شعرى، سلیقه کاتبان و یا در زبان نوشتارى و سبک ادبى است.»[11]
صادق همایونى که آثارى درباره تعزیه نوشته و برخى مجالس تعزیه را در ضمیمه نوشته‌های خود چاپ کرده است، می‌گوید:
«تعداد تعزیه‌ها در حدود یکصدتاست که نگارنده نسخ اصلى و اسامى همه آنان را به دست آورده است.»، سپس وى فهرستى توصیفى از این تعزیه‌ها آورده است. وى می‌افزاید: «مجموعه کاملى از متن نسخ تعزیه‌ها را جمع‌آوری کرده و در اختیار دارم.»[12] مرتضى هنرى از وجود شصت مجلس تعزیه درخور سخن گفته و خود شش مجلس آن‌ها را در کتابى مستقل چاپ کرده است.[13] وى قدیمی‌ترین تعزیه‌ها را مربوط به عصر صفویه می‌داند.
حسن صالحى راد بر اساس تعزیه‌های روستایى (دربند سر) (واقع در پنجاه کیلومترى تهران) تعداد بیست مجلس تعزیه را در کتابى تحت عنوان (مجالس تعزیه) گردآورى و به چاپ سپرده است که گویا جلد دوم آن هم انتشار یافته است. وى قدیمی‌ترین نسخه‌های تعزیه را در این آبادى مربوط به سال 1133 ه.ق می‌داند که حاجى على ملا فرزند محمدحسن لارابى دربندسرى آن‌ها را نوشته (رونویسى کرده) است. بنا به اظهارات نامبرده اکثر این نسخه‌ها از بین رفته و بازنویسی‌های بعدى توسط فرزندش حاجى على با کمک برادرزاده‌اش محمد صالح و عموزاده‌اش ملارحمان قلى در سال 1156 ه.ق انجام گرفته است.[14]
راقم این سطور بر اساس تعزیه‌های شهر زواره واقع در شمال شرقى اصفهان و شرق اردستان، پنجاه مجلس تعزیه را گردآورى و تنظیم نموده‌ام و بر اساس نقش‌های آن به صورت متوالى نوشته‌ام که هنوز چاپ نشده است.
ولى گسترده‌ترین تلاش در مورد تعزیه‌نامه‌ها توسط دکتر جابر عناصرى استاد تعزیه‌شناسى چندین دانشگاه کشور و مؤلف کتب و مقالات متعدد دراین‌باره صورت گرفته است. وى که فرزند مرحوم على عناصرى، معین البکاى شبیه‌خوانی در اردبیل است، به گفته خودش از زمانى که چشم گشوده با نسخه‌ها و مکالمه‌های شبیه‌خوانی آشنا شد و این هنر را زیر نظر پدر و استادش فراگرفت و در اردبیل و در دوران نوجوانى و جوانى در نقش حضرت علی‌اکبر (ع) ایفاى نقش می‌کرد. از همان زمان علاقه‌مند به گردآورى نسخه‌های شبیه‌خوانی گردید و چون به تهران آمد از کتابخانه‌های متعدد سراغ آن‌ها را گرفت و چون به انگلستان سفر نمود، از روى نسخه‌هایى که حداقل یک قرن قبل از ایران بیرون رفته بود، میکروفیلم و میکرو‌فیش تهیه کرد و به ایران بازگردانید و در اولین فرصت این نسخه‌ها را با تصحیح و مقابله با سایر نسخى که در اختیار داشت، تحت عنوان (تعزیه نمایش مصیبت) به چاپ رساند که 33 مجلس شبیه‌خوانی را دربر می‌گرفت.
این محقق تعزیه و تنها مدرّس شبیه‌خوانی در دانشگاه تهران، تربیت مدرس، دانشکده هنر، دانشکده سینما، دانشکده صداوسیما و دانشگاه آزاد اسلامى گفته است:
شاید در ایران تنها کسى باشم که تمام نسخه‌های شبیه‌خوانی برجسته و خوب ازنظر شعر و جنس کاغذ را در اختیار داشته باشم.[15]
وى در مقدمه کتاب (تعزیه نمایش مصیبت) می‌نویسد:
«…آنچه خوانندگان این سوگنامه‌ها در پیش رو دارند، مجالس تصحیح شده و نظم یافته‌ای است که مضامین این شبیه‌نامه‌ها -به وسواس تام- با متون مشابه مقابله گردیده و حشو و زوائد در نظر آمده، سکته‌های شعرى، مورد نقد و بحث واقع شده و صواب از خطا جدا گشته است تا متنى منقح از 33 مجلس تعزیه در اختیار خوانندگان قرار گیرد...»[16] پرویز صیاد در سال 1350 ه.ش تعزیه حُر منسوب به سید مصطفى کاشانى (میرعزا) را چاپ کرد. در همین سال کتاب تئاتر ایرانى به کوشش فرخ غفارى و مایل بکتاش انتشار یافت که در مقدمه‌اش دو مقاله از مؤلفین کتاب آمده و سپس تجزیه ‌و تحلیلی از تعزیه شیرافکن صورت گرفته است. در این کتاب متن‌های سه تعزیه: عروسى رفتن فاطمه زهرا (س)، یحیى بن زکریا و سرگذشت شیرافکن آمده است.
بهرام بیضایى علاوه بر آن‌که در کتاب (نمایش در ایران) به تعزیه پرداخته است، مجلس تعزیه شست بستن دیو را با مقدمه‌ای کوتاه در مجله آرش شماره اول (سال 1340) به چاپ رسانید.
سیروس طاهباز در همین مجله (ش 3، 1341) ضمن نوشتن یادداشت‌هایی بر تعزیه شهربانو متن تعزیه مزبور را نگاشته است.[17]
جمشید ملک پور علاوه برنگارش مطالبى درباره تعزیه در کتاب (ادبیات نمایشى در ایران) (فصل پنجم، تراژدى ایرانى) و آوردن بخش‌هایی از تعدادى تعزیه در این نوشتار، در کتاب سیر تحول در مضامین شبیه‌خوانی، ضمن پرداختن به تعزیه چهار مجلس (قربانى کردن اسماعیل را در راه خدا)، (شهادت امام حسین (ع))، (امیرتیمور و والى شام)، (مالیات گرفتن جناب معین البکاء) را چاپ نموده است.
دفتر تعزیه (اوّل) مجموعه تعزیه‌هایى است که به کوشش داوود فتحعلى بیگى و با کمک کانون نمایش‌های مذهبى و سنتى انتشار یافته است. این اثر روایت خروج مختار را در پنج مجلس تعزیه دربرمى‌گیرد که چهار مجلس اولیه آن حاصل زحمات هاشم فیاض است که با استفاده از تعزیه‌های شهادت مسلم، ورود به کوفه، خروج مختار تنظیم گشته است.
در چند دهه قبل بسیارى از تعزیه‌ها به صورت چاپ‌های سنگى روى کاغذ کاهى با قطع کوچک (جیبى)، تجلیدى ساده و حتى از نوع برگ‌های داخل کتاب که شکل بازارى داشت، چاپ گردید که هنوز می‌توان نسخ قدیمى و یا چاپ جدید آن‌ها را در بساط دست‌فروشان دوره‌گرد و یا کتاب‌فروشی‌های حوالى مساجد، امام‌زاده‌ها و حسینیه‌ها یافت.