سیری در انعکاس شهادت حضرت علی اصغر (ع) از ابتدا تا عصر حاضر

حضرت علی اصغر(ع) فرزند خردسال امام حسین تاریخ تولد وی نامشخص است؛ اما بیشتر منابع دست اول بر شهادت وی در شش ماهگی و شیرخوارگی اشاره می کنند[1]. ابی مخنف از نخستین تاریخ نگاران عاشورا در قرن اول و دوم اسلامی است که شرحی از شهادت حضرت علی اصغر(ع) می آورد. وی نام قاتل را «حرمله بن کاهل یا هانی بن ثبیت» ذکر می کند و بر شیرخوارگی و نوزادی کودک اشاره می کند. بیشتر منابع مورد استفاده ابی مخنف حاضران و شاهدان واقعه کربلا هستند که به روایت، مخنف وی اصالت می بخشند[2]

پس از ابی مخنف، بازتاب شهادت حضرت علی اصغر در آثار دیگر، از جمله تواریخ عمومی راه یافت. یکی از منابع معروف، الفتوح ابن اعثم کوفی مورخ مشهور است. وی در این کتاب، همانند ابی مخنف به نوزاد بودن حضرت علی اصغر و نام قاتل وی اشاره می کند که نشان دهنده اصالت منابع مورد استفاده است.[3]

«اخبار الطوال دینوری» از جمله منابع مهم تاریه اسلام به شمار می رود که مورد توجه نویسندگان بعد از وی نیز قرار گرفته است. دینوری در توصیف شهادت حضرت همانند نویسندگان پیشین، او را کودکی شیرخوار معرفی می کند وشهادت در آغوش امام حسین را تایید می نماید.[4]

یکی دیگر از آثار مهم در این باره «مقتل خوارزمی»، نوشته موفق بن احمد خوارزمی(م568ق)-از عالمان و علمای اهل سنت – است که اثر وی مورد توجه نویسندگان و عالمان شیعه تا عصر حاضر قرار گرفته است. خوارزمی در مقتل خود، شهادت حضرت علی اصغر در خردسالی را گزارش می کند و همانن آثار پیشین، قاتل نوزاد امام حسین را حرمله بن کاهل اسدی معرفی می نماید.[5]

از مناقشه برانگیزترین آثار درباره تاریخ نگاری عاشورا، «روضه الشهداء میرزای کاشفی» است. تاکنون پژوهش های بسیاری درباره این کتاب و میرزای کاشفی صورت گرفته است و هرکدام از این آثار، نگاهی متفاوت نسب به نویسنده و کتاب وی داشته اند. برخی او را اهل تشیع و برخی دیگر اهل تسنن دانسته اند. گروهی این اثر را کتابی پر از تحریف و برخی آن را با رویکردی داستانی و حماسی در جریان کربلا نامیده اند. میرزای کاشفی تحت تأثیر شرایط حاکم بر اواخر دوره تیموریان، این اثر را با استفاده از منابع غیر مستند بسیاری نگاشته است؛ چنان که در اواخر قرن نهم و اوایل قرن دهم، افزایش ارادت و احترام به ائمه (ع) سبب آثاری در این زمینه تألیف شده است.

وی در روضه الشهداء داستان شهادت حضرت علی اصغر را می آورد؛ اما تفاوت اصلی نفل او با دیگر منابع، متفاوت بودن نام مادر علی اصغر است که ایشان را شهربانو معرفی می کند. وی کوشیده است با ایرانی دانستن مادر علی اصغر به مردم ایران به ویژه مردم خراسان دوره تیموریان را تحت تأثیر قرار دهد.

«پس روی به خیمه نهاد. مادرش را طلبید و گفت: «این طفل شهید را بگیر که از حوض کوثرش سیراب گردانیده، شهربانو خروش برآورد و خواتین اهل بیت فغان برکشیدند و حسین نیز در حال آن طفل مظلوم گریه می فرمود».[6]

پس از کتاب روضه الشهداء ، تاریخ نگاری عاشورا خصوصا در دوره قاجاریه، از این کتاب تأثیری شگرف می پذیرد و باعث ورود تحریفاتی به تاریخ نگاری عاشورا می شود.

انعکاس شهادت علی اصغر(ع) در تاریخ نگاری عاشورا در عصر حاضر

تاریخ نگاری عاشورا در عصر حاضر و پس از پیروزی انقلاب اسلامی، وارد مرحله ای جدید شد. در این دوره، تاریخ نگاری عاشورا توسط محققان و نویسندگان با دیدی تحلیلی و علمی دنبال می شود و آثاری پرشمار در این باره پدید آمده اند و هر روز بر تعداد آنها افزوده میگردد.

از جمله اتفاقات مهم در تاریخ نگاری عاشورا در دوره حاضر، پرداختن به همه مسائلی است که به شهادت امام حسین(ع) و یارانش منجر شده است. شهادت حضرت علی اصغر نیز از همین موارد به شمار می رود و باعث شده است انعکاس شهادت آن حضرت، برجسته تر از قبل ادامه یابد.

نگارنده در این بخش، به سبب حجم بالای آثار تألیف شده، تنها به انعکاس شهادت حضرت علی اصغر (ع) در تاریخ نگاری عاشورا در برخی از آثار به عنوان نمونه می پردازد. نام نبردن از برخی منابع در این پژوهش، دلیل بر کم اهمیتی آن نیست و کمبود زمان و نیز حجم بالای این آثار در عصر حاضر، سبب عدم اشاره به آنهاست.

  1. کتاب مقتل امام حسین(ع)، تألیف پژوهشکده باقرالعلوم
  2. تاریخ قیام و مقتل سید الشهدا
  3. عاشورا انگیزه، شیوه و بازتاب
  4. فلسفه و عوامل جاودانگی نهضت عاشورا
  5. مقتل امام حسین بر اساس منابع کهن
  6. گزارش مستند و تاریخی از حوادث روز عاشورا
  7. مقتل شمس
  8. عاشورا حماسه جاویدان
  9. دانش نامه امام حسین

تحلیل و بررسی انعکاس شهادت حضرت علی اصغر در عصر حاضر

 

شهادت مظلومانه حضرت علی اصغر در تاریخ نگاری عاشورا انعکاس فراوان داشته است، منابع دست اول تاریخی و مقاتل تألیف شده، هر یک تصویری غم بار از این واقعه ترسیم کرده اند. منابع بعدی نیز تحت تأثیر این منابع، به واقعه کربلا به ویژه شهادت طفل شیرخوار امام حسین(ع) به پرداخته اند. این روند در تاریخ نگاری عاشورا ادامه داشته است؛ اما عصر حاضر، یکی از دوره های مهم در تاریخ نگاری عاشورا به شمار می آید که از لحاظ کمی و کیفی، حجمی بالا از پژوهش را به خود اختصاص داده است. تاریخ نگاران عاشورا در عصر حاضر، با دیدی تحلیلی به واقعه کربلا می پردازند، عاشورا پژوهان عصر حاضر براساس منابع دست اول ومقاتل اولیه، سعی در گزارش واقعه کربلا و شهادت حضرت علی اصغر دارند. انعکاس شهادت حضرت علی اصغر در تاریخ نگاری عاشورا در عصر حاضر، دارای چند ویژگی ذیل است.

 

تأثیرپذیری از منابع دست اول درشرح شهادت حضرت علی اصغر

تأکید بر منابع دست اول ومقاتل اولیه، در تاریخ نگاری عاشورا در عصر حاضر، فراوان دیده می شود، در برخی از آثار، منابع دسته بندی شده اند و روایت های گوناگون درباره شهادت حضرت علی اصغر مورد تحلیل قرار گرفته اند. بر همین اساس، اگرچه در نام آن حضرت و کنیه وی اختلاف نظرهایی جزئی وجود دارد، بسیاری از منابع، بر طفل بودن و نحوه شهادت ایشان در شش ماهگی اتفاق نظر دارند.

 

استفاده از شعر برای شرح شهادت حضرت علی اصغر

از جمله ابزاری که برای کمک به درک و تأثیرگذاری واقعه کربلا در عصر حاضر به کار می رود، استفاده از رسانه شعر است. درباره حضرت علی اصغر اشعارگوناگونی سروده شده است که نشان از اهمیت ایشان در نزد شعرا دارد:

حرمله شوم زتیر خدنگ

 کرد لب تشنه، زخون لاله رنگ

 ای فلک آن تیر چو جست از کمان

 کرد چه با کودک شیرین زبان

 حنجر آن طفل چوگل چاک شد

ناله آن شاه برافلاک شد[7]

 

جمع‌بندی:

شهادت و ایثاره از جمله ویژگی های مهم و اسامی شیعیان در طول تاریخ بوده به شمار می آید. شهادت سیدالشهدا و اصحاب و فرزندان ایشان از وقایع تلخ و گزارش‌های غم یار در حوزه تاریخ نویسی است و باعث شد مقتل نویسی (تاریخ نگاری عاشورا) به عنوانی خاصی برای شرح شهادت امام حسین (ع) و فرزندان و اصحاب ایشان تبدیل شود.

 این آثار، به شرح و چگونگی شهادت هریک از افراد سپاه امام حسین(ع) پرداخته اند که یکی از این گزارش ها، شرح و چگونگی شهادت حضرت علی اصغر است

علی اصغر- طفل شش ماهه امام حسین(ع) در واقعه کربلا به دست گمراهان، مظلومانه به شهادت رسید. شهادت آن حضرت نشان دهنده بی رحمی وگمراهی افرادی است که امام حسین(ع) و فرزند ایشان را به شهادت رساندند. از این رو در تاریخ نگاری عاشورا که در قرون نخستین اسلامی، به خصوص در قرن اول هجری قمری شکل گرفت، به شرح شهادت حضرت علی اصغرا پرداخته شد.

منابع دست اول تاریخی و مقتل نگاران اولیه ، با توجه به نزدیکی به واقعه کربلا، تصویری مستند از چگونگی شهادت آن حضرت در آثار خود ذکر کردند که این نوع نگاه، سالها امتداد می یابد. در عصر حاضره به سبب پرداختن به واقعه کربلا با دیدی تحلیلی درباره شهادت امام حسین (ع)، آثار فرواتی با نام مقتل با عنوانی نزدیک به آن نگارش یافته است که همگی این آثاریه شهادت طفل شیرخوار امام حسین (ع) پرداخته اند.

 از مهم ترین موارد انعکاس شهادت حضرت علی اصغر، برپایی مراسمی با نام «شپرخوارگان حسینی» است که باعث آگاهی بخشی جهان نسبت به حضرت علی اصغر شده است.

بخش نخست این مقاله در لینک زیر قابل مشاهده است.

بازتاب شهادت حضرت علی اصغر در تاریخ نگاری عاشورا