کتاب صحیفه سجادیه، مجموعه‌ای از دعاها و مناجات امام چهارم شیعیان، زین العابدین علی‌بن‌الحسین علیه‌السلام است. این کتاب به «انجیل اهل بیت» و «زبور آل محمد» و «اخت القرآن» معروف است. این کتاب اگر چه در موضوع دعا و نیایش است، ولی شامل بسیاری از حقایق علوم و معارف اسلامی و عرفانی و قوانین و احکام شرعی و مسائل حساس سیاسی و اجتماعی و تربیتی و اخلاقی است که در شکل و قالب دعا امام بدان‌ها اشاره کرده‌است.
صحیفه سجادیه کامله، مجموعه‌ای از 75 دعا و نیایش بوده‌است که امام سجاد (ع) املا کرده و امام باقر (ع) و برادرش زید‌بن‌علی آن را در دو نسخه نوشته‌اند. زید‌بن‌علی نسخه‌ای که در اختیار داشته برای حفاظت از آن به متوکل‌بن‌هارون می‌دهد.
متوکل‌بن‌هارون از اصحاب امام جعفر صادق (ع) است و می‌گوید: «از من 11 دعا ساقط شده و من 64 دعا را روایت می‌کنم». متوکل مجموعه‌ای را که در اختیار داشته به امام صادق (ع) عرضه کرده و با نوشته امام محمد باقر (ع) مقابله می‌کند و هیچ تفاوتی بین آن‌ها نمی‌یابد. او از مجموعه 75 دعای صحیفه، 64 دعا را می‌نویسد که در مجموعه حاضر تنها 54 دعای آن موجود است.
صحیفه سجادیه کامله، مجموعه‌ای از 75 دعا و نیایش بوده‌است که امام سجاد (ع) املا کرده و امام باقر (ع) و برادرش زید‌بن‌علی آن را در دو نسخه نوشته‌اند. زید‌بن‌علی نسخه‌ای که در اختیار داشته برای حفاظت از آن به متوکل‌بن‌هارون می‌دهد.
در روایت محمد‌بن‌احمد‌بن‌مسلم مطهری فقط 54 دعا چنانکه امروزه هم از صحیفه می‌بینیم موجود است. بنابراین از اصل صحیفه 21 دعا افتاده است و در حال حاضر آنچه از صحیفه کامله سجادیه باقی مانده‌است، همین 54 دعاست. صحیفه از پر نسخه‌ترین کتاب‌های حدیثی است. نسخه‌های خطی این کتاب در ایران بیش از سه هزار نسخه‌است اگر چه بسیاری از این نسخ، برگرفته از نسخه مجلسی اول است و بدین سبب این نسخه‌ها تفاوت چندانی با هم ندارند. مجلسی اول تعداد طریق خود به صحیفه را بیش از 650 هزار طریق می‌داند با این حال فصاحت و بلاغت صحیفه حاکی از آن است که نمیتواند کلام غیر معصوم باشد.
ترجمههای صحیفه سجادیه:
1. ترجمه آقا هادی مازندرانی.[1]
2. ترجمه مرحوم سید علینقی فیض الاسلام اصفهانی، مترجم قرآن کریم و نهج البلاغه.
3. ترجمه خطیب نامی بلاغی اصفهانی، استاد سید صدرالدین بلاغی اصفهانی که توسط ناشران مختلف دارالکتب اسلامیه، امیرکبیر، حسینیه ارشاد به چاپ رسیده است و این ترجمه به زبان روز بوده، از نظر صحت ترجمه نیز جای بحث ندارد.
4. ترجمه شادروان جواد فاضل لاهیجی نویسنده و داستاننویس مشهور، اما در مورد این ترجمه نمیتوان آن را ترجمه کامل نامید. آن زندهیاد هر چه دل تنگش خواسته تحت عنوان ترجمه با نثری زیبا و ارزنده نگاشته است.
5. ترجمه و شرح استاد محی الدین الهی قمشهای که توسط جناب آقای نظیفی مدیر محترم انتشارات تهران اسلامی به چاپ رسیده است ولی این ترجمه نثری غامض دارد و به زبان روز نیست.
6. ترجمه استاد حسینی عمادزاده اصفهانی که بارها به چاپ رسیده است.
7. ترجمه حسین انصاریان خطیب شهیر و گوینده توانا شیخ حسین انصاریان که به زبان روز بوده و از نظر صحت ترجمه نیز جای بحث ندارد.
8. ترجمه دعای مکارم الاخلاق محمدتقی فلسفی، ترجمه در سه مجلد از استاد خطیب نامی شیخ محمدتقی فلسفی (ره) متوفی (1420).
9. حاشیه ملا مهدی بناجی تبریزی نزیل کربلا از شاگردان علامه شیخ مرتضی انصاری این حاشیه به رؤیت آیت الله مرعشی رسیده است.[2]
10. ترجمه فارسی صحیفه توسط آقایان محسن غرویان و عبدالجواد ابراهیمی که در سال 1376 هـ. ش توسط انتشارات الهادی قم به چاپ رسیده است: ترجمه غرویان در یکی از مجلات تحقیقی مورد ایراد و اشکالات فراوان واقع گردیده و مترجمان محترم تا کنون به نقد مزبور پاسخی ندادهاند.[3]
11. ترجمه همراه متن کامل صحیفه علی شیروانی، توسط فاضل گرامی آقا دکتر علی شیروانی مترجم کتاب‌های درسی حوزههای علمیه در سال 1379 هـ. ش انجام و توسط انتشارات دارالفکر در تیراژ وسیع نشر یافته است.
12. ترجمه عقیقی بخشایشی که از دو ترجمه شعرانی و بلاغی استفاده گردیده است.
13. ترجمه علامه مرحوم ابوالحسن شعرانی که نثری غامض دارد و به زبان روز نیست.
14. ترجمه محمد آیتی که ترجمه‌ای خوب و به زبان روز است و از نظر صحت ترجمه نیز جای بحث ندارد.
15. ترجمه سید احمد فهری که این هم به زبان روز و از نظر صحت ترجمه نیز جای بحث ندارد.
16. ترجمه واحد تحقیقات سازمان حج و زیارت و اوقاف و امور خیریه که این هم به زبان روز است.
17. ترجمه مرحوم دکتر اسدالله مبشری که ایشان هم ترجمه صحیحی دارند و به زبان روز است.
18. ترجمه داریوش شاهین که نثری بسیار زیبا دارد ولی از نظر صحت ترجمه قابل تأمل است.
شرح‌های صحیفه سجادیه:
به علت فقدان منابع و اطلاعات از قرن دوم و سوم و چهارم و پنجم، منابع این بخش را از قرن ششم آغاز مینمائیم:
«قابل ذکر است که گر چه بسیاری از این شروح، در دسترس عموم نیست ولی در این نوشتار جهت تبیین گوشهای از اهمیت و عظمت صحیفه سجادیه، به بخش مهمی از شروح و ترجمهها اشاره میشود.»
قرن ششم، هفتم، هشتم و نهم:
1. شرح صحیفه حلی: به صورت تعلیقه تألیف شیخ ابوجعفر محمدبن‌منصور عجلی حلی (متوفی 598 هجری قمری).
2. التبصره فی شرح الصحیفه: تألیف موفق الدین ابوالعباس احمدبن‌یوسف‌بن‌حسن شیبانی موصلی (متوفی 680 هـ) مخلوط در کتابخانه استاد سید محمد مشکوه در دو جزء[4]
3. شرح صحیفه کفعمی: شیخ نقی‌الدین ابراهیم‌بن‌علی‌بن‌الحسن (متوفی 905) موسوم به الفوائد الطریفه و این کتاب جز آن دعاهایی است که در دو کتاب المصباح و البلد الامین آورده شده است.
4. شرح صحیفه کرکی: شیخ محقق نورالدین ابی‌الحسن علی‌بن‌عبدالعالی کرکی (متوفی 905 هجری قمری).
5. شرح صحیفه زوارهای: مولی ابوالحسن علی‌بن‌الحسن مفسر زوارهای استاد ملا فتح الله کاشانی که در سال 947 از تألیف آن فارغ شده است.
6. شرح صحیفه عاملی: به صورت تعلیقه تألیف شیخ عزالدین حسین‌بن‌عبدالحمد حارثی والد شیخ بهائی (متوفی 984 هـ).
7. شرح صحیفه اصفهانی: مولی تاج الدین حسن‌بن‌محمد اصفهانی والد فاضل هندی، این شرح در کتابخانه میرزا ابوالهدی کلباسی یافت میشود.
8. شرح صحیفه بلاغی: نجفی شیخ عباس‌بن‌محمدعلی که وفات والدش در سال 1000 رخ داده است.
9. شرح صحیفه کرکی: به صورت تعلیقه تألیف سید حسین‌بن‌حسن کرکی معروف به مجتهد نوه دختری آیت الله محقق کرکی (متوفی 1001 هجری قمری).
قرن دهم و یازدهم:
10. شرح صحیفه رازی: ملا محمد سلیم رازی که در سال 1006 تألیف نموده است صاحب الذریعه آن را در کتابخانه مرحوم کبه دیده است.
11. شرح صحیف طریحی: شیخ فخرالدین‌بن‌محمد علی طریحی نجفی (متوفی 1085 هـ) موسوم به (النکت اللطیفه).
12. شرح صحیفه مشهدی، میرزا محمدبن‌محمدرضا مشهدی مؤلف «کنزالدقایق فی تفسیر القرآن» در چهار مجلد، تألیف (1091 هـ).
13. شرح صحیفه بلاغی نجفی: شیخ حسن‌بن‌شیخ عباس‌بن‌محمد علی بلاغی نجفی صاحب تنقیح المقال فی علم الرجال، تألیف (1105 هجری قمری)[5]
14. شرح صحیفه ملا محمد تقی مجلسی اصفهانی (متوفی 1070 هـ) که به صورت حواشی و تعلیقات بر صحیفه است.
15. شرح حدائق الصالحین: در شرح صحیفه سجادیه تألیف شیخ بهائی عالم متغنن (متوفی 1031 هـ) صاحب الاربعین و ده‌ها کتاب نفیس.
16. شرح صحیفه میرداماد تألیف فیلسوف نامی محمدباقر حسینی معروف به میرداماد استرآبادی اصفهانی (متوفای 1040 هـ) این شرح بنا به استظهار مرحوم حاج آقابزرگ مشتمل بر تحقیقات مهمه است و همراه شرح جزائری به چاپ رسیده است.
17. شرح صحیفه خوانساری محقق آقا حسین خوانساری (متوفی 1099 هـ)
18. شرح صحیفه جزائری تألیف سید نعمت الله جزائری (متوفی 1112 هجری قمری) موسوم به نورالانوار که در سال 1316 به چاپ رسیده است.
19. شرح صحیفه روغنی ملامحمد صالح‌بن‌محمد باقر روغنی قزوینی که به صورت فارسی در سال 1073 تألیف نموده است (این شرح در کتابخانه آیت الله مرعشی قسمت شماره 4834 موجود است)[6]
20. شرح صحیفه کاشانی ملا حبیب الله‌بن‌علی مدد کاشانی که پیش نوادگان او یافت میشود.
21. شرح صحیفه کاشانی محقق محدث‌بن‌شاه مرتضی کاشانی معروف به ملا محسن فیض (متوفی 1091 هـ)
22. شرح صحیفه میرزا رفیعا: سید امیر رفیع الدین معروف به میرزا رفیعا (متوفی 1099 هـ) از معاصرین شاه صفوی.
23. شرح صحیفه ابوجعفر تألیف شیخ ابوجعفر محمدبن‌جمال الدین (متوفی 1030 هـ) صاحب الاستبصار.
24. شرح صحیفه رشتی موسی عبدالغفار رشتی از علمای معاصر شاه عباس صفوی که گاهی از آن حاشیه صحیفه نیز تعبیر میشود.
25. شرح صحیفه یمن ابن مفتاح ابوالحسن عبدالله‌بن‌ابوالقاسم زیدی یمنی صاحب المنتزع المختار در فقه زیدیه.
26. شرح صحیفه شهرستانی، سید امیر شرف الدین علی‌بن‌حجت الله شهرستانی حسین طباطبایی استاد علامه مجلسی.
27. شرح صحیفه الشهید الثانی: شیخ علی‌بن‌شیخ زین العابدین‌بن‌شیخ محمدبن شیخ حسن ابن الشهید الثانی معروف به شیخ علی.
28. تعلیقات: شیخ بهائی بر صحیفه و آن غیر از حدائق الصالحین است که ذکر شد.
29. شرح صحیفه لاهیجی قطب الدین محمدبن شیخ علی شریف لاهیجی دیلمی صاحب «محبوب القلوب» این شرح در کتابخانه آیت الله مرعشی تحت شماره 4829 مضبوط است.[7]
30. شرح رشتی موسی عبدالغفار رشتی از علمای عصر شاه عباس صفوی.
31. شرح مولانا تاج الدین مشهور به «تاجا» پدر فاضل هندی که نسخه‌ای از آن در کتابخانه مرحوم میرزا ابوالهدی کرباسی در اصفهان بوده است.
32. شرح و ترجمه استرآبادی: شارح و مترجم آن ملا محمد استرآبادی است که خود خطاط و خوشنویس هم بوده ترجمه‌ای بر صحیفه نگاشته است.
33. شرح صحیفه رازی ملا محمد سلیم رازی از علمای قرن 11 که هم اکنون در کتابخانه آیت الله مرعشی تحت شماره 2306 موجود است.[8]
34. شرح سید سرور حسین هندی.
35. شرح آقا جمال خوانساری.
36. شرح آقا ملا محمد صالح روغنی قزوینی[9]
37. شرح صحیفه صوفی از محمدتقی‌بن‌مظفر صوفی قزوینی از عالمان قرن یازدهم هجری، این شرح در کتابخانه آیت الله مرعشی تحت شماره 9934 نگهداری میشود.[10]
38. شرح صحیفه نائینی اصفهانی: محمدبن‌محمدباقر حسینی اصفهانی یا مختاری سبزواری از علمای قرن یازدهم، او تعلیقات بر شرح صحیفه سید علی خان مدنی نگاشته است.
قرن دوازدهم:
39. شرح صحیفه مجلسی تألیف علامه مجلسی (متوفی 1111 هجری) موسوم به «الفرائد الطریقه فی شرح الصحیفه» این شرح کوتاه که به شرح برخی از موارد مهم صحیفه پرداخته است نزدیک 5000 سطر است نسخه‌ای از آن پیش مرحوم شیخ علی اکبر نهاوندی در خراسان بوده است.[11]
40. شرح ریاض السالکین سید علیخان مدنی (متوفی 1120) صاحب کتاب الدرجات الرفیعه فی طبقات الشیعه موسوم به ریاض السالکین فی شرح صحیفه سید الساجدین این شرح بهترین و مشهورترین شرحی است که پیرامون صحیفه انجام گرفته است و مشتمل بر 54 روضه است.
41. شرح ریاض الصالحین تألیف سید علی خان مدنی (متوفی 1120) است آن چنان که شرح دیگری تحت عنوان ریاض السالکین دارد در مدت 12 سال آن را ترتیب داده است این شرح یکی از شرح‌های مفصل و پربار صحیفه است.
42. شرح صحیفه سجادیه فتونی. مولی شریف ابوالحسن‌بن‌محمدبن‌طاهربن‌عبدالحمید بناطی عاملی اصفهانی (متوفی حدود 1140) نوه امیر محمد صالح خاتون آبادی، داماد علامه مجلسی، او تفسیری به نام «مرآه الانوار» نیز دارد.
43. شرح صحیفه گیلانی: مولی حسین‌بن‌حسن گیلانی اصفهانی (متوفی 1129) مدفون در مقبره آقاحسین خوانساری در تخت فولاد.
44. شرح صحیفه تألیف میرزا ابراهیم‌بن‌میرمحمد معصوم‌بن‌میرفصیح‌بن‌میراطباء تبریزی قزوینی (متوفی 1149) که فرزندش در خاتمه المعارج از آن یاد کرده است.
45. شرح صحیفه سجادیه صغانی سیدمحمدبن‌زید حسنی صغانی از علمای زیدیه قرن دوازدهم هجری (متوفی 1149)[12]
46. شرح صحیفه مشهدی قمی از علمای قرن 12 که در کتابخانه آیت الله مرعشی تحت شماره 4259 نگهداری میشود.[13]
47. شرح صحیفه مازندرانی: تألیف مولی فاضل آقا هادی مازندرانی داماد ملا محمدتقی مجلسی (متوفی 1134) و مقتول در فتنه افغانیها.
48. شرح صحیفه حویزی تألیف شیخ یعقوب‌بن‌ابراهیم بختیاری حویزی (متوفی 1150) که مرحوم صدر صاحب تأسیس شیعه آن را مشاهده نموده است.
49. شرح سیدعبدالله نوه سید نعمت الله جزائری (متوفی 1173).
50. شرح صحیفه افندی: میرزا عبدالله افندی تبریزی اصفهانی موسوم به (الدرر المنظومه الماثوره)[14] صاحب ریاض العلماء و شاگرد علامه مجلسی از علمای قرن دوازدهم.
51. شرح صحیفه فارسی بحرانی تألیف شیخ محمدعلی‌بن‌حاج سلیمان بحرانی که معاصر او در انوار البدرین گفته است.
52. شرح صحیفه مرعشی سید علاء الدوله مرعشی که نسخه‌ای از آن در کتابخانه امام جمعه کرمانشاه بوده است و آقای عبدالعزیز جواهر کلام در فهرست کتابخانه ملی نقل نمودهاند، این نسخه در 200 صفحه به قلم محمدبن‌محمد مدعویه شاه محمد شیرازی نوشته شده است.
53. شرح لواقح و لوایح که آقای جواهر کلام نام برده است[15]
54. شرح ملحقات جزائری، که در آخر شرح اول به آن اشاره کرده است.
55. شرح جمال الدین طوسی، صاحب کتاب دقایق التنزیل که نسخه‌ای از آن در کتابخانه آیت الله مرعشی در قم موجود است.
56. شرح صحیفه مفصل، از مؤلف نامعلوم از علمای قرن 12 معاصر مجلسی، فیضی میرداماد که در ضمن شرح در کتابخانه آیت الله مرعشی تحت شماره 3479 از آن بزرگواران مطالبی نقل کرده است.[16]
57. شرح صحیفه نصیرالدین مرعشی: سید قوام الدین‌بن‌سید نصیر الدین مرعشی از علمای قرن دوازدهم، این شرح در کتابخانه آیت الله مرعشی تحت شماره 211 نگهداری میشود.[17]
قرن سیزدهم و چهاردهم:
58. شرح صحیفه حسینی: تألیف سید اجل میرزا محمدباقر حسین فارسی شیرازی معروف به (ملاباشی) صاحب بحر الجواهر الخاقانی که جهت فتحعلی شاه قاجار تألیف نموده است آن چنان که صاحب الذریعه استظهار نموده است[18]
59. شرح صحیفه هرندی کوهپایهای مولی بدیع هرندی موسوم به ریاض العابدین.
60. شرح صحیفه سید جمال الدین کوکبانی یمنی نزیل هند (متوفی در بغداد 1339 ه.ق) آن چنان که آیت الله مرعشی بیان نمودهاند.
61. شرح صحیفه میرزا حسن‌بن‌موص عبدالرزاق لاهیجی صاحب «شمع یقین و آینه حکمت» در 3 مجلد.
62. شرح صحیفه عاملی علی‌بن‌شیخ ابی جعفر محمدبن‌جمال الدین صاحب الدر منثور (1104 هجری قمری).
63. شرح صحیفه سبزواری میرزا ابراهیم‌بن‌محمدعلی سبزواری ملقب به وثوق الحکما (متوفی 1358 هـ. ق) صاحب کتاب گلشن راز و شرح دعای عدلیه؛ این شرح به صورت شرح فارسی عرفانی است که لغات غریب آن را توضیح داده است این شرح در سال 1342 هجری شمسی در 340 صفحه به چاپ رسیده است.
64. شرح صحیفه تبریزی موسی جمال السالکین عبدالباقی خطاط تبریزی معاصر میرزا ابراهیم همدانی عارف (متوفی 1026 هـ. ق).
65. شرح صحیفه شامی حسینی سید محسن‌بن‌احمد شامی حسینی یمنی زیدی (متوفی 1251 هـ. ق) ابن زیاده در نشر البرف یاد کرده است.
66. شرح صحیفه نجفی شیخ میرزا محمدعلی‌بن‌نصیر چهاردهی رشتی نجفی (متوفی 1334) مجلد بزرگی است که به صورت حاشیه بر صحیفه است.
67. شرح صحیفه قزوینی، ملا خلیل‌بن‌غازی قزوینی که نسخه‌ای از آن در کتابخانه شیخ الشریعه اصفهانی در نجف رؤیت شده است.
68. شرح صحیفه اعرجی سید محمدرضا اعرجی موسوم به (الازهار اللطیفه) که تلخیصی از ریاض السالکین مدنی شیرازی است.
69. شرح صحیفه طالقانی، علی طالقانی که ملا محمد صالح روغنی در آغاز شرح صحیفه از آن یاد کرده است.
70. شرح صحیفه لکنهویی مفتی میر عباس لکنهویی که در کتابخانه سید ناصرالدین حسینی کنتوری در لکنهوء یافت میشود.
71. شرح صحیفه شیرازی: محمد طاهربن‌حسین شیرازی، بنا به تصریح آیت الله مرعشی، این شرح نیز توسط سید علی همدانی در نجف رؤیت شده.
72. شرح صحیفه اصفهانی: مولی فتح الله خطاط صوفی تنظیم شده بر اساس مسلک صوفیه در کتاب ریاض السالکین از ملاگنجعلی اصفهانی نقل نموده است.
73. شرح میرزا قاضی که محدود به شرح چهار دعا است و در التحفه الرضویه از آن نقل کرده است.
74. شرح صحیفه صنعانی سید محسن‌بن‌قاسم‌بن‌اسحق صنعانی زیدی از علمای قرن سیزدهم هجری.
75. شرح صحیفه شیرازی سیدافضل الدین محمد شیرازی مؤلف المواهب الالهیه در شرح نهج البلاغه.
76. شرح لغات صحیفه قرشی تألیف سید علی اکبر قرشی از موسی صاحب احسن الحدیث و قاموس قرآن چاپ 1383 قمری.
77. شرح سید جمال الدین کوکبانی یمانی مقیم هند (متوفی 1339).
78. شرح خطیب اصفهانی: ترجمه ملا عبدالجواد اصفهانی که به دستور رکن الملک حاکم اصفهان در عصر قاجاریه ترجمه شده است، او در اوایل قرن چهاردهم از دنیا رفته است.
79. شرح صحیفه تنکابنی سلیمان‌بن‌محمد گیلانی (متوفی 1302 هـ. ق) این شرح بسیار مختصری است از صحیفه با عناوین اشراق و در آغاز مختصری در آداب و اهمیت دعا بحث نموده این شرح در کتابخانه آیت الله مرعشی تحت شماره 1361 نگهداری میشود.[19]
80. ترجمه و شرح پربار فارسی، علامه حاج میرزا ابوالحسن شعرانی این شرح و ترجمه در سال 1378 هـ. ق توسط انتشارات اسلامیه در تهران چاپ و منتشر شده است.
81. شرح صحیفه طباطبایی تألیف سید صدر الدین‌بن‌نصیر الدین‌بن‌میرمحمد صالح طباطبائی.
82. شرح موسی محمد مدعو به شاه محمد اصطهباناتی شیرازی استاد شیخ علی حزنی موسوم به ریاض العارفین.
83. شرح عربی صحیفه حسینی سرابی، مؤلف آن حجت الاسلام و المسلمین حاج سید ابوالفضل حسینی سرابی (ره) از علمای قرن چهاردهم هجری این شرح در چهار مجلد وزیری تألیف و تنظیم شده است.
